Edirne Fransız Hastanesi

EDİRNE FRANSIZ HASTANESİ

Öğr. Gör. Nilüfer Gökçe¹

ÖZET:

Fransız Hastanesi, Edirne’de, Osmanlılar döneminde hizmet vermiş hastanelerdendir.

Hastane; Assumption Fransız Rahibelerinin yönetiminde, Edirne’nin Kıyık semtinde, Berkuk Ağa Mahallesi, Ağa Hamamı Caddesi’nde kurulmuştur. Kuruluş tarihi belli değildir. Kadın ve erkek hastalar için ayrı bölümleri bulunan hastanede, görevli hekimler için de özel çalışma odaları bulunuyordu.

Ayrıca, hekimlerin hastalardan alacakları ücretler ve poliklinik saatleri bir program dâhilin de düzenlenmiştir. Bu program, dönemin yayın organı olan Edirne gazetesi ile de halka duyurulmuştur.

1908 yılında kırk beş yatağa sahip olan hastane, Balkan Savaşı’nda da hizmet vermiş. Savaş sırasında yatak sayısı artırılarak yüz yatağa çıkartılmış ve bir şubesi de Karaağaç’da açılmıştır.

Bu çalışmada; günümüzde hiçbir izi kalmamış olan bu hastaneyi, ulaşabildiğim belgelerin ışığında sizlere tanıtmayı amaçlamaktayım.

Anahtar kelime : Edirne, Fransız Hastanesi, Rahibe, Assumption

Summary:

EDİRNE FRENCH HOSPITAL

French Hosital is among the hospitals served in Edirne during the Ottaman Empire period.

Hospital was founded by the Assumption Sisters at the Aga Hamami Street of Berkuk Aga District in the Kiyik part of Edirne. Foundation date has not been known. The hospital, which had distinct parts for women and men patients, also had private research rooms for attendant physicians.

Fees which would taken from patients by physicians, and the polyclinic hours was arranged by a program.This program was announced to the public by the Edirne newspaper, broadcast media of the period.

The hospital, having 45 beds in 1908, served during the Balkan War. During the war the number of beds was increased to 100, and a branch of the hospital was founded in Karaagac.

In this paper, my aim is to introduce that hospital which has no sign today via the documents that I could reach.

Keywords: Edirne, French Hosital, Nun, Assumption Sisters

GİRİŞ:

Edirne’de, Yeni İmaret semtinde Sultan II. Bayezid tarafından yaptırılan ve 1488 yılında büyük bir törenle hizmete açılan, Sultan II. Bayezid Darüşşifası’ndan sonra, 19. yüzyıla gelinceye kadar, halka sağlık hizmeti veren, başka sağlık kurumu yapılmamıştır.

Şehirde, sivil ve askeri hastanelerin açılması ancak 19. yüzyılın ikinci yarısında gerçekleşmiştir. Darüşşifadan sonra, Edirne’de ilk sağlık kurumu, 1866 yılında açılmış olan, Gurabba Hastanesi adı da verilen Edirne Belediye Hastanesidir. Bunu;1888 yılında Karaağaç’ta açılmış olan Demirtaş Asker Hastanesi ile 1890 yılında hizmete açılan Edirne Merkez Asker izlemiştir.

1856 Islahat Fermanı ile azınlıklara okul, kilise ve hastane açma hakları verilmesi üzerine Edirne’de yaşayan, Rum, Musevi, Ermeni ve Bulgarlar kendi kilise ve okullarını açtıkları gibi, sağlık kurumları da kurarak, halkın hizmetine sunmuşlardır. Azınlıklar tarafından Edirne’nin Yıldırım semtinde, 1880 yılında faaliyetine son vermiş olan bir Rum Hastanesi ve Yahudi Cemaatine ait bir Yahudi Hastanesinin bulunduğunu kaynaklar göstermektedir.

Edirne’de yabancılar tarafından hizmete açılmış olan Fransız Hastanesi ise, Kıyık semtinde, Berkuk Ağa Mahallesi, Ağa Hamamı Caddesi’nde, sahibi tarafından Assumption Fransız Rahibelerine^{Not 2} verilen arsa üzerinde yapılmıştır (1).

Hastanenin kurulmuş olduğu arsa ile, ilgili olarak, Ahmed Badi Efendi, "Riyaz-i Belde-i Edirne" adlı eserinin birinci cildinde; "harap olup, yapısından izi kalmayan hamamlar" başlığı altında, Edirne’de yok olan hamamları anlatırken, Kıyık’ta, Fransız Hastanesi ile aynı sokakta yer alan, fakat yıkılarak sadece arsası kalmış olan, Ağa Hamamı’nın arsası ile ilgili olarak şunları yazmaktadır:

" Kıyık’ta Çokalca Mahallesi’nde, Ağa Hamamı Sokağı’nda altıncı numaradadır. 1876-78 Edirne’nin Rus istilası sırasında yıkıldığı için, Cizvit Papazları arsasına 1885 senesinde bir hastane yaptırmış ve iç taraf kubbe kalıntısı da yıkılarak arsa haline getirilmiştir" (5).

Aynı hamamın yeri ile ilgili olarak, Dr. Rıfat Osman Bey " Edirne’de 25 yıl" adlı eserinde : "Ağa Hamamı, 1876-78 Rus istilasında harap ve yıkık olduğundan, arsasına Katolik Rahipleri tarafından Sen Lui Hastahanesi yapılmış idi. Bu da korunamadığından 1927’de yıktırıldı" demektedir (6).

Dr.Ratıp Kazancıgil’de Edirne Şehir Tarihi Kronolojisi adlı eserinde; "Kıyık’ta Çokalca Mahallesi’ndeki Ağa Hamamı, 1866 da satın alınıp, 1876 Rus istilası sırasında yıkılmıştır. Sonra, Cizvit Papazları’nca satın alınıp, arsasına bir hastane yapılmıştır" demektedir (7).

Bu kaynaklara dayanarak, hastanenin, Kıyık semtinde Ağa Hamamı arsası üzerinde kurulmuş olduğunu söyleyebiliriz.

Kadın ve erkek hastalara ayrılmış, ayrı ayrı bölümleri bulanan hastane, Fransızların himayesinde Tanrıya adanmış Assumption Rahibeleri’nin yönetimindedir (8,9). Kadınlar bölümü zamanla eskiyerek yıkılacak hale gelmesi üzerine, 1906 yılında, padişahtan da gerekli izin alınarak, üç metre yüksekliğinde, yirmi metre uzunluğunda ve on sekiz metre genişliğinde kadın hastalara ait yeni bir binana yapılmıştır (1).

1908 yılında hastane yeniden düzenlenerek yatak sayısı artırılmıştır. 25 Cemâiyelâhir 1326/M:24.06.1908 tarihli Edirne "gazetesi"nde çıkan, hastanenin yeni durumunu anlatan haberde şunlar yazılıdır:

" Edirne’de Kıyık semtinde Fransız Hastanesi adıyla bilinen hastane, yeniden düzenlenerek yatak sayısı 45 yatağa çıkartılmıştır. Bu hastane dâhilinde her şey mükemmel olup, hali hazırda ( o günde ki) tıbba uygun olarak düzenlenmiştir.

Hastane, burada tedavi gören hastaları ve yakınlarını memnun edecek şekilde yeniden tertip ve tanzim edilmiştir.

Hastaneye; Dâhiliye Uzmanı Dr. Dimsi Efendi, Cerrah Mustafa Efendi ve Göz Hekimi, Dr. Tuvla Efendi tayin olunmuş. Dâhiliye Uzmanı olan Dr. Dimsi Efendi aynı zamanda hastanenin başhekimi görevini de yürütmüştür.

Hastanede görevli her hekim için ayrı odalar ayrılmış, poliklinik yapacakları gün ve saatleri belirlenmiştir.

Buna göre:

• Dr. Dimsi Efendi; Salı, Perşembe ve Cuma günleri saat: 13.00’te,
• Cerrah Mustafa Efendi; Cumartesi, Pazartesi ve Çarşamba günleri saat: 12.00’de,
• Dr.Tuvla Efendi; Cumartesi ve Çarşamba günleri saat : 7.30’da, hasta kabul ederek poliklinik hizmeti vermekte idiler.

Hastane binası, son derece mükemmel olup, cerrahi uygulamaların yapılabilmesi için, son derece modern bir ameliyathanesi bulunduğu gibi, fizik tedavi içinde özel banyo odaları inşa edilmiştir.

Hastaneye üç sınıf ücretli hasta kabul edilmektedir.

• Birinci kısmın günlüğü 25 kuruş,
• İkinci kısmın günlüğü 15 kuruş,
• Üçüncü kısmın günlüğü 10 kuruştur.

Burası sadece, hastalardan para almak için açılmamıştır. Yalnız, insaniyet namına hizmet vermektedir. Hastalara yardım etmek amacıyla açılmış bir kurumdur.

Burada hastaları sağlıklarına kavuşturmak için onlara, muhtaç oldukları her türlü hizmet verilmektedir. Hastalardan alınan ücret ise yine onların ilaç, çamaşır ve yatak gibi masraflarının karşılığı olup, hastalar burada cüzi bir ücretle tedavi olmaktadırlar.

Hastanenin bulunduğu yer dolayısıyla havası temiz olup, hastalara hekimler ne önermişler ise, yöneticiler hekimlerin istekleri doğrultusunda hareket ederek, hemen yerine getirmektedirler. (9)"

Hastanenin; sadece Edirne’de yaşayan azınlıklara değil, tüm Edirne halkına hizmet verdiğini, gerek, Edirne "gazetesinde" çıkan bu yazıdan gerekse, Başbakanlık Osmanlı Arşivinde bulunan H:1323/M:1905 yılına ait "Edirne Fransız Hastanesi’nde vefat eden Topçu Kumandanı Şükrü Paşa’nın kerimesinin, ölüm nedeninin araştırılması" ile ilgili bu belgeden öğrenmekteyiz (11).

BALKAN SAVAŞINDA FRANSIZ HASTANESİNİN DURUMU

Hastane, 1912 yılında Balkan Savaşı sırasında da sağlık hizmeti vermeye devam etmiş; yatak sayısı artırılarak 100 yatağa çıkartılmıştır (10). Savaş sırasında, okullar hastane haline getirilirken, Edirne’deki hastanelerin birer şubeleri de, Karaağaç’ta açılmıştır. Bu hastanenin bir şubesi de Karaağaç’ta, yine Assumption misyonerler tarafında kurulmuş olan Saint Basil Kolejinde, Kızılhaç Hastanesi adı altında açılmıştır³. Yaralılar burada rahibeler tarafından bakılmışlardır.

Dağdevirenzâde Şevket Bey’de, Balkan Savaşı Anılarında kısa da olsa, Karaağaç’ta açılmış olan bu hastanenin şubesi ile ilgili olarak_"Yaya olarak Maraş Köprüsü yakınına kadar geldik. Oradan bir şey görülmediğinden köy içinde hastane olarak kullanılan, Fransız Firer Okulu’nun üstüne çıktık"_ diye yazmaktadır.

Yine Şevket Bey, Karaağaç’ın Bulgarlar tarafından nasıl bombalandığını anlatırken, bu hastane ile ilgili olarak "Karaağaç’a ve su kenarlarındaki evlere, on bir mermi atılmış. Mermiler, Fransız Hastanesi’yle bazı evlere düşmüş ve bir kadın öldürülmüştür" demekte ve şehrin bombalanması esnasında"birçok yabancılar, Sörler ve Agramlı Rahiplerin bulundukları yerlere sığınıyorlar" diye yazdıktan sonra, 26 Kasım 1912 Salı günü Ağramlı Rahibelerin kurumlarına bir mermi isabet etti" diye yazmaktadır (12).

Hafız Rakım Ertür, Balkan Savaşını anlattığı anılarında ise; "bugün Karağaç’ta ki Fransız Hastanesi’ne gidip yaralı olan İsmail Hakkı Bey’i ziyaret ettik. İsmail Hakkı Bey’e güzel bir oda verilmişti" demektedir (13).

Hastane, Balkan Savaşından sonra da hizmet vermeye devam etmiş, savaştan sonra, Sultan II.Bayezid Darüşşifası’nın kapatılmasıyla açıkta kalan hastalar,Dr. Mazhar Osman tarafından buraya nakledilmiştir. Bununla ilgili olarak ta; Dr. Mazhar Osman, Tababeti Ruhiye adlı eserinde "1915 yılı Mart ayın da Edirne’deki Beyazıt Bimarhanesi kapanmış, mecnunların (akıl hastalarının) Kıyık’ta Fransız Hastanesi’ne nakledilmesine nezaret etmiştim" diye yazmaktadır. Bu da bize, hastane de dahiliye ve cerrahi servislerinin yanı sıra, psikiyatri adı altında olmasa bile böyle bir bölümün var olduğunu göstermektedir (14).

SONUÇ OLARAK:

• Edirne Fransız Hastanesi ile ilgili elimizde fazla belge bulunmamaktadır. Edirne tarihi yazarları da, Edirne’de bulunan diğer hastaneleri yazdıkları halde, bu hastaneden hiç söz etmemektedirler.
• Elimizde bulunan hastane binasını gösteren fotoğraf incelendiğinde; hastanenin, iki katlı, kâgir bir bina olup, iki bölümden oluştuğunu görürüz. Birinci binanın alt kat pencereleri dikdörtgen ve üzeri alınlıklı olup, çift kanatlı ahşap panjurludur. Üst kat pencereleri ikiz pencereler olup, hafif yayvan kemerli ikiz pencereler şeklindedir. Dış duvarlarda üçer adet pencere vardır. Çatısı semerdam yani dik olup, dışarıya cumba şeklinde kenarlarda üçer adet penceresi bulunmaktadır. "Burada hasta odaları olabilir." Resimde görülen çatının üst tarafındaki aydınlatma penceresi; ikinci katın orta salonunun üstü açık olup, Osmanlı mimarisindeki aydınlatma fenerlerinin görevini yapmakta ve bu salonu aydınlatmaktadır.
• Yan bina daha alçak olup, üstü kapalı patrik şeklinde girişi bulunmaktadır. Bu binanın da üst kat cephesinde hasta odalarına ait yedi adet pencere bulunmaktadır. Resimde hastane binasının etrafında yer alan alçak yapılar, hastane müştemilatına ait olmalıdır.
• Fransız Hastanesinin kuruluş tarihi kesin olarak belli değildir. 10. Şevval 1299 /M:24.08.1882 tarihli Edirne gazetesinde çıkan bir haberde "Kıyık’ta rahibelerin yönetiminde bulunan Gurabba Hastanesi’nde yangın çıktığı" yazılmaktadır. Bu habere ve hastanenin yeri ile ilgili kaynakların bilgilerine göre, hastanenin açılış tarihinin 1878–1882 yılları arasında olmalıdır.
• 1882 ve 1906 tarihli Edirne "gazetesi"nde hastanenin bulunduğu mahallenin adı Berkuk Ağa Mahallesi, Ağa Hamamı Caddesi olarak verilmiştir. Gerek Ahmed Badi Efendi gerekse Dr. Rıfat Osman Bey Kıyıkta Çokalca Mahallesi Ağa Hamamı Sokak olarak yazmaktadır. Bu Ağa Hamamı Sokağı, Çokalca Mahallesine bağlı olup, sonradan Berkuk Ağa Mahallesi’ne bağlanarak cadde adını almış olabileceği gibi, bunun da tersi olabilir. Çünkü her iki mahallede Kıyıkta olup, Buçuk Tepe yakınındadır. Edirne’nin en eski yerleşim merkezleridir. Her ikisi de 1529 yılında kurulmuş, İslam, Rum karışımından oluşmaktadır. Varlıklarını 1920’li yıllara kadar sürdürmüşlerdir. Günümüzde ise küçük birer sokak ve çıkmaz sokak durumundalar. Ağa Hamamı Caddesi ise, Ağa Hamam sokak adı altında varlığını sürdürmektedir (15)
• Hastanenin kurulmuş olduğu Kıyık Semti, Edirne’nin yüksekte kalan, havadar bir semtidir. Bugün bu semtte Göğüs Hastalıkları Hastanesi yer almaktadır. Ne tesadüf ki, bu hastane daha önce Fransız Hastanesi’nin yer aldığı Ağa Hamamı Sokağına çok yakın bir yerde bulunmaktadır.
• Edirne Kız Öğretmen Okulu^{Not 4}’nun bulunduğu bina, adı geçen rahibelere ait olup, "Enstitü Maria Lordes" adı altında okul olarak kullanılmakta idi. Dağdevirenzade Mustafa Şevket Bey, "Balkan Savaşı Anılarında" Agramlı Rahibelerin kurumlarına mermi isabet etti derken bu okuldan bahsetmektedir. Okulla hastanenin bulunduğu yer birbirine çok yakın yerlerdir.
• Hastanenin kapanış tarihi de belli değildir. 7.09.2005 Çarşamba günü, Prof.Dr.H.Murat Tuğrul ve Öğr.Gör. Neriman Köylüoğlu ile birlikte Ağa Hamamı sokağının fotoğrafını çekmek için gittiğimizde, görüştüğümüz kişiler, bize burada "büyük bir hastane olduğunu, bu hastanenin çok yönlü hizmet verdiğini ve akıl hastalarının da tedavi görmüş olduğunu babalarının anlattıklarından öğrenmiş olduklarını söylediler. Kendi ailelerinin mübadele yolu ile Selanik’ten gelerek buraya yerleştiklerini. Geldiklerinde buranın hastane olarak faaliyet verdiğini yaşlılardan dinlemiş olduklarını, daha sonra hastane binasının yıkılarak yerinin arsa olduğunu, şimdi burada görmüş olduğumuz evlerin yapıldığını" söylediler. Bu kişilerin söylediklerini dikkate alacak olursak, hastanenin 1923 yılında çalışır durumda olduğunu söyleyebiliriz.
• 22.3.1930 tarihli Edirne Postası’nda; Agramlı Rahibelere ait olan "Enstitü Maria Lordes" adı ile bilinen bina, Edirne Kız Öğretmen Okulu için satın alındığını yazmakta. O sırada Edirne Kız Öğretmen Okulunda okul doktoru olarak görev yapan Dr. Rıfat Osman Bey’de bunu doğrulamaktadır.
• Dr. Mazhar Osman Beyin yazdıklarından, hastanenin bir süre "Edirne Bimarhanesi" olarak hizmet verdiğini söyleyebiliriz ki, yapmış olduğumuz görüşmeler bu düşüncemizi doğrulamaktadır.

Kaynaklar

1. Edirne "gazetesi" 20 Cemâziyelevvel 1324/ M:13.07.1906, No:1326, Sene:27
2. http://www.blessings-catalog.com/specialorders/sp418.html
3. http://www.newadvent.org/cathen/03046a.htm
4. http://www.newadvent.org./cathen/02104a.htm
5. Kazancıgil R.; Ahmet Badi, Riyâz-ı Belde-i Edirne, İstanbul, Edirne Valiliği Yayınları No:13, Edirne İl Kültür Müdürlüğü Yayınları No: 9, 2000, s:146.
6. Tosyavizade R.O. Edirne’de 25 yıl. Basılmamış eseri.
7. Kazancıgil R., Edirne şehir Tarihi kronolojisi (1300-1994) İstanbul, Edirne Valiliği Yayınları No:8, İl Kültür Müdürlüğü Yayınları No:5, 1999, s:121
8. Balta E. Çev.Ergüden I. ; "Edirne Rum Cemaati (XIX.yüzyılın ortası-1922)" Edirne Serhattaki Payıtaht, Yapı Kredi Yayınları, 1998, s:242,244,
9. Edirne "gazetesi" 25 Cemâziyelâhir 1326/M:24.6.1908, No: 1429, sene:29
10. Baykal B.S.; "Edirne’nin uğramış olduğu istilalar" Edirne, Edirne’nin 600. Fethi Yıl Dönümü Kitabı, Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi,1993, s:187
11. www.devletarsivleri.gov.tr.
12. Kazancıgil R., Gökçe N., Dağdevirenzade Mustafa Şevket Bey’in Edirne Tarihi ve Balkan Savaşı Anıları, İstanbul, Acar Matbaası-2005, s:
13. Kazancıgil R., Hafız Rakım Ertür’ün Anılarından Balkan Savaşında Edirne Savunması Günleri, II.bsk., İstanbul, Türk Kütüphaneciler Derneği Edirne Şubesi Yayını No:30,1999, s:22
14. Uzman M.O., Tababeti Ruhiye, Fasikül :I, İstanbul, Kader Basımevi,1941,s:67.
15. Kazancıgil R., Edirne Mahalleleri Tarihçesi, İstanbul, Türk Kütüphaneciler Derneği Edirne Şubesi Yayınları No:7, 1992, s:38,186

Notlar

1. T.Ü.Tıp Fak. Tıp Tarihi ve Deontoloji ABD/ Edirne-2006
2. Assumption Rahibeleri: 1850 yılında Amelie Henningsen (Mother Mary) tarafından Güney Afrika da kurulan Assumption Misyoner Kardeşliği Eugenie Milleret de Brou (Bl. Marie-Eugenie of Jesus) tarafından Paris’te kurulan Assumption dininin misyoner bir koludur. Görevleri; eğitim ve öğretimdir; fakat hastanelerin, eğitim okullarının ve kliniklerin kurulmasıyla bu is hemşirelik ve tıbbi misyonları içermek üzere genişletilmiştir. Katolik Avrupa’da destek görmediler. Bunlara Rus ve İstanbul patriği ilgi gösterdi. Bir kısmı 1861 yılında bir gemiye binerek Odesa’ya gittiler. Yaklaşık 13.000 kişi Bulgar ve Roma kilisesine bağlı kalarak, Bulgaristan’ın dışında, Türklerin yaşadığı il ve ilçelerde Trakya’da Makedonya’da yaşadılar, Edirne’de ve Gelibolu’da oturdular. Edirne’de bulunan Trakya Piskoposluğu 3000 Katolik, 14 papaz ve çalışan, 20 kilise ve ibadet yeri, 36 Assumption Kız Kardeşi, 3 Resurrection Kız Kardeşi, birisi Edirne yakınlarında Karaağaç’da, diğeri Edirne de olmak üzere iki okulları mevcuttur (2,3). Bunların dışında Assumption Rahibeleri, Avrupa ve Türkiye’de kurmuş olduğu hastanelerden başka, kimsesiz çocukların barınmalarını sağlamak için yetimler yurdu açmışlar, dispanserler açarak fakir hastaların ücretsiz tedavilerini yapmışlardır. Bu kurumlarda her yıl 30.000 hasta tedavi etmişlerdir (4).
3. Cırıllı G., Journal Du Sı
4. Edirne Kız Öğretmen Okulu; 1977-1978 öğretim yılında Edirne Öğretmen Lisesi, 1992-1993 öğretim yılında Anadolu Öğretmen Lisesi adını almış. 2014 yılından itibaren de "Edirne Sosyal Bilimler Lisesi" ne dönüştürülmüştür.