Yaşayan Hekim Sabuncuoğlu Şerefeddin

Öğr. Gör. Nilifer Gökçe ¹ – Yrd. Doç.Dr. Ratip Kazancıgil ² – Prof.Dr. H.Murat Tuğrul³

Sabuncuoğlu Şerefeddin, 1386 yılında Amasya'da doğmuş. Amasya Darüşşifası'nda on dört yıl hekimlik yapmıştır. Onun hekimlik alanındaki çalışmalarının etkileri günümüzde de devam etmektedir.

Sabuncuoğlu Şerefeddin, günümüzde olduğu gibi, hasta başında hekimlik yapmış, hastayı takip etmiş, nabzını dinlemiş bunları da Cerrâhiyyetü'l Hâniye adlı eserinde resimleri ile birlikte anlatmıştır.

Bu değerli eser, bir bilim ve sabır karışımı çalışma sonunda değerli hocamız, Prof.Dr. İlter Uzel tarafından yayınlanarak hekimlik tarihimize armağan edilmiştir.

Sabuncuoğlu, deneysel tıbba önem vermiş. Yapmış olduğu ilaç terkiplerini önce horozlar, daha sonra da kendi üzerinde denemiş, ondan sonra insanlar üzerinde uygulamaya geçmiştir. Bu da günümüz ilâç araştırmalarına uymaktadır.

Sabuncuoğlu, bu çalışmalarını da resimlerle birlikte Mücerrebnâme adlı eserinde anlatmaktadır.

Sabuncuoğlu'nun yapmış olduğu bu çalışmalar, Osmanlı-Türk Tıbbında ilk deneysel çalışma olarak kabul edilmektedir.

Eserlerini döneminin bilim dili olan Arapça ve Farsça dışında Türkçe olarak yazması onun kolay anlaşılmasını sağlamış olduğu gibi, uygulamalarını tıbbi minyatürlerle de anlatmış olması, günümüzde de yaşamasını sağlamıştır.

Ünü günümüze kadar gelmiş birçok hekim bulunmasına rağmen, onun gibi, günümüzde de yaşamaya devam eden başka bir Türk hekimi bulmak zordur. Çünkü onu yaşatan eserlerinde yapmış olduğu bu tıbbi minyatürlerdir. Bu çalışmalarıyla o, hekim olan veya olmayan herkes tarafından tanınmasını sağlamıştır.

Sabuncuoğlu Şerefeddin'in Amasya Darüşşifasında hekimlik yaptığı dönemlerde hizmete açılan Edirne Sultan II.Bayezid Darüşşifası (1488), 1984 yılında Trakya Üniversitesi'ne devredildikten sonra, üniversite burayı, kuruluş amacına uygun olarak, Sağlık Müzesi'ne dönüştürerek 23 Nisan 1997 tarihinde ziyarete açmıştır.

Darüşşifa'nın Sağlık Müzesi olarak düzenlenirken Sabuncuoğlu Şerefeddin'in vermiş olduğu bu bilgilerden faydalanılmış, onun Cerrâhiyyetü'l Hâniye adlı eserinde çizmiş olduğu resimlere dayanarak, birinci avluda yer alan ve daha önce poliklinik odaları olarak kullanılan odalardan biri "15. Yüzyılda Osmanlılarda Cerrahi Odası" olarak düzenlenmiştir.

Bu oda da Sabuncuoğlu Şerefeddin'in hayatı anlatıldığı gibi, Cerrâhiyyetü'l Hâniye adlı eserinde çizdiği ameliyat resimleri ve cerrahi aletler tablolar halinde duvarlarda sergilenerek ziyarete açılmıştır.

Daha sonra, darüşşifanın diğer bölümlerinde de düzenlemeler devam etmiş, en son 23 Nisan 2008 tarihinde, darüşşifanın hemen bitişiğinde yer alan, dönemin tıp fakültesi konumunda olan "Medreset'ül-Ettiba / Tıp Medresesi" bölümü "On beşinci yüzyılda Osmanlı'da Tıp Eğitimi" adı altında düzenlenerek hizmete açılmıştır. Bu bölümün düzenlenmesinde de Sabuncuoğlu Şerefeddin yol gösterici olmuştur.

Medreset'ül-Ettiba / Tıp Medresesi:

"On beşinci yüzyılda Osmanlı'da Tıp Eğitimi" nin canlandırıldığı, Edirne Sultan II. Bayezid Külliye birimleri arasında yer alan "Medreset'ül-Ettiba / Tıp Medresesi" on sekiz öğrenci odası ve bir dershaneden oluşmaktadır.

Dershane, giriş kapısının tam karşısında olup, odalara göre daha geniş ve kubbesi daha yüksektir. Sağ iç yanında bulunan taş bir merdivenle dar bir balkona çıkılır. Oda kapıları, sağlı sollu on yedi sütuna dayanan, önü açık ve kemerli revaklara açılır ki, bu revaklar, iç avluyu dört yanından çevreler.

Odalar, üçerden altı tanesi dershanenin sağ tarafına, altı tanesi de dershanenin sol tarafına, altışardan on iki tanesi de sağ ve sol cephelere sıralanmış olup, her birisi bir öğrenciye aittir. Medresenin kadrolu olarak 18 öğrencisi vardır. Avlunun ortasında ise, bugün sadece temeli bulunan bir şadırvanı ve bir de su kuyusu bulunmaktadır. Medreseden dârüşşifaya, pencereden bozma bir kapı ile geçilir⁴ , ⁵. Bu kapı, günümüzde kapatılmıştır.

Sultan II. Bayezid Külliye'sini vakfiyesinde medrese görevlilerinin nicelik, nitelikleri ve görevleri karşılığında alacakları ücretler şöyle koşullandırılmaktadır ⁶:

" 1: Bir Müderris (Profesör): Allah'tan korkan, şer'î, aklî ve naklî ilimlerde bilgili, ders verme gücüne sahip olacak. Tatil günleri dahil, günde 50 akçe alacak.

2: Bir Muid (Hoca yardımcısı, Doçent): Anlatmaya, yazmaya, ders vermeye yetenekli olacak, öğrencilere kıymetli kitapları öğretecek. Tatil günleri hariç, günde 7 akçe alacak.

3: Bir Hafız-ı Kütüp ( Kütüphane Görevlisi ): İnanılır, güvenilir, bilgili ve iyi huylu olacak. Medreseye vakfedilmiş kitapları iyi koruyacak, dışarıya vermeyecek, kaybolan kitapları ödeyecek. Günde 2 akçe alacak.

4: Bir Bevvab (Kapıcı): Günde 2 akçe alacak.

5: Bir Ferraş (Yatakları düzelten hizmetli): Günde 2 akçe alacak.

6: On sekiz Talebe (Öğrenci): Günde 2'şer akçe alacaklar. "

Sultan II. Bayezid, medreseye kendi mührü ile mühürlenmiş birçok kitaplar da vakfetmiştir. Bunların arasında "İbni Sina'nın Kânun'u,Minhâcü'l-Beyân, Müfredât-ı İbn-i Baytar,Şerh-i Aylâki, Kitab-ı Âdap el-Tıp" gibi, tıpkitapları da bulunmaktadır. Bugün bu kitaplar ve daha sonraki dönemlerde de buraya vakfedilen el yazması tıp eserleri, Edirne Selimiye Yazma Eser Kütüphanesi'nde ⁷ bulunmaktadır.

Cumhuriyet döneminde medrese, dönemin ihtiyacına göre, göçmen misafirhanesi, cezaevi ve öğrenci yurdu olarak vazife görmüştür. Trakya Üniversitesi'ne devrinden sonra, 2000 tarihinde, Tıp Fakültesi Aile Hekimliği Anabilim Dalı tarafından Aile Hekimliği Polikliniği adı altında bir semt polikliniği kurularak hizmet vermeye başlamış.23 Eylül 2002 tarihinde de, medresenin 16 odasında Çağdaş Resim ve Heykel Müzesi açılmıştır.

2008 yılında Çağdaş Resim ve Heykel Müzesi buradan taşınmış. Boş kalan odalarda ve dershanede, dönemine uygun bir şekilde, 15.yüzyılda tıp eğitimi canlandırılarak, Sağlık Müzesi'nin bir bölümü olarak hizmete açılmıştır. .

"On beşinci yüzyılda Osmanlı'da Tıp Eğitimi" in canlandırıldığı bu bölümün hazırlanmasında her ne kadar Edirne Sultan II. Bayezid Külliyesi'nin vakfiyesinde yazılanlara bağlı kalınmışsa da, Sabuncuoğlu Şerefeddin'in eserlerinden faydalanılarak medrese odaları şöyle düzenlenmiştir:

Bekçi Odası

Bu oda Edirne Sultan II. Bayezid Külliyesi vakfiyesinde yazıldığı gibi, bekçi odası olarak düzenlenmiştir. Bekçi bir elinde asa, diğer elinde bir fener tutar vaziyette canlandırılmıştır. Oda da bekçinin kullandığı eşyalar yer almaktadır.

Osmanlı'da Tıp Eğitimi

Bu oda da "Osmanlı'da Tıp Eğitimi", Darüşşifalar ve modern okullar dönemi olarak, panolarla anlatılmaktadır.

Öğrenci Odası

Bu oda, vakfiyesinde yer alan medresede öğrenim gören on sekiz öğrenciden birinin odası olarak düzenlenmiş.

Ders çalışan bir öğrencinin canlandırılmış olduğu bu odada, öğrencinin kullanımı için gerekli eşyalar ile birlikte bir yer yatağı, kapağı açık bir kitap sandığı ve ayrıca kitap okuması için de bir rahle ve hemen önünde de bir yer minderi bulunmaktadır. Sandığın dışında odada bulunan dolapta da kitaplar mevcuttur. Ayrıca odanın aydınlanmasını sağlamak için şamdan ve ısınmak içinde mangal mevcuttur.

Öğrenci Odası

Bu oda da iki kişilik öğrenci odası şeklinde düzenlenmiştir. Odada bulunan rafta kitaplar yer almaktadır. Ayrıca oda da bir sandık ve üzerinde, odanın aydınlatılmasını sağlamak için bir şamdan ve öğrencilerden birine ait bir kitap bulunmaktadır.

Öğrencilerden birisi yatağında uyurken, diğeri yatağında oturmuş ders çalışmaktadır. Kitapları yorgan üzerinde sıralanmış, hemen kullanılmak üzere hazır durmaktadır. Raflarda gelişi güzel konulmuş kitaplar vardır.

Uygulamalı Eğitim Odası

Dağlayarak hasta tedavisinin anlatıldığı bu oda, Sabuncuoğlu Şerefeddin'in Cerrâhiyyetü'l Hâniye adlı eserinden faydalanılarak düzenlenmiş ve kitapta anlatılmış olduğu şekilde canlandırılmıştır. Ayrıca Sabuncuoğlu'nun çizimleri ve anlatımı pano halinde duvarda gösterilmiştir. Oda da hekim, asistan ve bir öğrenci ve bir hizmetli bulunmaktadır.

Hekim hastasını dağlayarak tedavi etmekte, asistanı da kendisine yardımcı olmaktadır.

Öğrenci onları izlemekte ve öğrendiklerini not almaktadır. Hizmetli elinde havlu ve ibrikle uygulamanın bitmesini beklemektedir. Burada kullanılan tıbbi aletler yine Sabuncuoğlu'nun çizdiği şekilde yapılmıştır.

Uygulamalı Eğitim Odası

Sabuncuoğlu Şerefeddin'in Cerrâhiyyetü'l Hâniye adlı eserinde anlatılan Hidrosefali hastası bir çocuğun tedavisi anlatılmıştır.

Cerrahi uygulama yine Sabuncuoğlu'nun çizdiği şekilde canlandırılmıştır. Duvarda yer alan panoda da gösterilmiştir. Kullanılan tıbbi aletler yine Sabuncuoğlu'nun kitabından örnek alınarak yapılmıştır.

Oda da bir hekim ve yardımcısı ile birlikte bir de öğrenci bulunmaktadır. Hekim ve yardımcısı çocuğu tedavi ederken, öğrencide, onları izleyerek, yapılan tıbbi uygulama ile ilgili notlar almaktadır. Odada bulunan bir dolapta da, çeşitli ilaç şişeleri, tıbbi bitkilerin bulunduğu kaplar ve kitaplar yer almaktadır.

Çocuğun annesi de, bir kenarda dizlerinin üzerine oturmuş olarak uygulamanın bitmesini beklemektedir

Müderris (Profesör) Odası

Medresede görevli Müderris'in odası olarak düzenlenmiştir. Müderris oda da makamında oturmakta, Muid'i (hoca yardımcısı ) ile toplantı halindedir.

Türk Deneysel Tıbbı Odası

Sabuncuoğlu Şerefeddin'in Mücerrebname adlı eserinde anlatılan, Sabuncuoğlu'nun yılan sokmalarına karşı bulduğu panzehiri, horoz üzerinde denemesi anlatılmaktadır.

Odada hekim ve asistanı bulunmakta. Hekim elinde zehirli bir yılan tutmakta. Asistanının tutuğu horozu yılana ısırttırmaktadır. Horoz denemesinden sonra, Sabuncuoğlu bu panzehiri kendi üzerinde de denemiş ve arkasından kendi baş parmağını yılan uzatarak deneyi tamamlamıştır. Bu deneyde duvarda pano halinde canlandırılmıştır.

Sultan II. Bayezid Tıp Medresesinin Tanıtım Odası

Odada panolarla medresenin tarihçesi anlatılmaktadır.

Dershane

Burada , Sabuncuoğlu Şerefeddin'in Cerrâhiyyetü'l Hâniye adlı eserinde "Omurga Çıkıklarının" anlatıldığı bölüm, onun çizimlerine bağlı kalınarak canlandırıldığı gibi, duvarda yer alan panoda da gösterilmiştir.

Sabuncuoğlu kitabında "düz bir yere döşek seresin, hastayı onun üzerine yatırasın" diye yazsa da burada canlandırılması rahat olması için hasta bir masa üzerine yatırılmış. Koltuklarından ve belinin altından geçen kuşaklarla, baş ve ayakucundaki makaralara bağlanmış ve iki taraftaki yardımcılar, bu kuşakları germektedir. Hekimde hastanın belinde çıkan omurgayı yerine koymaya çalışmaktadır.

Dershanede bulunan öğrenciler yere oturarak bu uygulamayı izlemekte ve notlar almaktadırlar. İki öğrenci de bu uygulamayı dershanede bulunan balkondan izlemektedir. Dershanede, içinde kâğıt tomarlarının bulunduğu bir sandık vardır. Dershanenin duvarında bulunan açık bir dolapta ise, öğrencilerin ayakkabıları durmaktadır.

Dershanen bir köşesinde ilaç yapım bölümünde yine döneminin eczanesi mankenlerle canlandırılmıştır.

Teorik Eğitim Odası

Bu oda da Muid yani yardımcı hoca öğrencilerle teorik ders yapmaktadır. Hoca, biraz yüksekçe bir minder üzerine oturmuş, karşısında yere oturmuş olan öğrencilerine ders anlatmaktadır. Onlarda dikkatli bir şekilde hocalarını dinlemektedirler. Hocanın hemen arkasında yer alan dolapta, kâğıt tomarları dağınık bir şekilde durmaktadır. Odada içi kitap dolu açık bir sandık vardır.

Kütüphane

Kütüphane, vakfiyeye uygun olarak düzenlenmiştir. Kütüphanede görevli, "bir hafız-ı kütüp" yani kütüphaneci ile kütüphaneye kitap okumaya gelen bir öğrenci canlandırılmıştır.

Odaların pencere kanatları ve odalarda ve kütüphanede bulunan dolaplar dönemine uygun şekilde yeniden yapılmıştır. Odaların tabanına dönemine uygun olarak hasır, üzerine keçe ve kilim serilmiştir. Müderris odasında bunlardan farklı olarak halı bulunmaktadır.

Medresenin diğer odaları ise, farklı amaçlar için kullanılmaktadır. Örneğin, boş kalan odalardan biri müzik odası olarak düzenlemiş. Bir başka odada da ebru çalışmaları yapılmaktadır. Medresenin iki odasında da halen Aile hekimliği Polikliniği semt halkına sağlık hizmeti vermektedir

Tabii burada Prof.Dr. İlter Uzel'in payı çok büyüktür. Büyük bir sabır ve çalışma göstererek, Sabuncuoğlu'nun bu çalışmalarını günümüz diline çevirerek tıp tarihimize kazandırdığı içinde hocamıza teşekkür ederiz.

Referanslar

1. Trakya Üniversitesi Tıp Fakültesi Deontoloji ve Tıp Tarihi Anabilim Dalı/Edirne
2. Trakya Üniversitesi Tıp Fakültesi Deontoloji ve Tıp Tarihi Anabilim Dalı/Edirne
3. Trakya Üniversitesi Tıp Fakültesi Mikrobiyoloji Anabilim Dalı/Edirne
4. Yüksel A.: Osmanlı Mimarisinde II. Bayezid Yavuz Selim Devri, İstanbul, İstanbul Fetih Cemiyeti'nin 83. Kitabı, Osmanlı Mimarisi Serisi'nin V.Cildi., 1. Baskı,1983, s. 103.
5. Kazancıgil R.: Edirne Sultan II. Bayezid Külliyesi, Edirne, Trakya Üniversitesi Rektörlüğü Yayınları No: 7, Kütüphane ve Dokümantasyon Daire Başkanlığı Yayınları No: 1, 1997, s. 32.
6. Gökbilgin M. T.: XV. ve XVI. Asırlarda Edirne Paşa Livası, 1952, s. 357-371, ek bölüm s. 1-178.
7. Edirne Selimiye Yazma Eser Kütüphanesi, Selimiye Camii'nin iç kısmında, hünkâr mahfelinin karşısında yer almaktadır.