Sâlnamelere göre Osmanlılar döneminde azınlıkların Keşan yaşamındaki yerleri

Öğr.Gör.Nilüfer Gökçe¹

Günümüzdeki karşılığı "Yıllık" olan "Sâlname" sözcüğü "Sâl" Yıl, mektup, kitap anlamına gelen "Name" kelimelerinin birleşmesinden meydana gelmiştir .

Geçmiş yıllardaki önemli olayları, ait oldukları yılın kurumları ve hal tercümeleri (biyografiler) gibi, çeşitli konulardaki son durumu, kısaca bildiren eserler olan salnameler; Osmanlı İmparatorluğunda ilk defa, 19. yüzyılın ortalarında Sadrazam Koca Reşit Paşanın teşviki ile tarihçi Hayrullah Efendi, Ahmet Vefik Efendi ve Ahmet Cevdet Paşanın ortak çalışmaları sonucunda çıkartılmıştır (1).

1865 yılında itibaren de Vilayet Sâlnameleri yayınlanmaya başlanmış, ilk defa Trabzon Vilayet Sâlnamesi çıkartılmıştır. Bu sâlnameler; ait oldukları Vilayetin idari teşkilatı, memur listeleri, mahalli tarihi, eski eserleri, coğrafyası ve iktisadi faaliyetlerini içermektedir (2).

1870 - 1901 yılları arasında yayınlanmış olan, Edirne Vilayet Sâlnamelerinde Keşan; Gurrebona, Paşayiğit ve Suluca nahiyelerinden oluşan, Gelibolu Sancağına bağlı bir kaza olarak gösterilmiştir (3-5).

Salnamelerde Keşan hakkında bilgi verilirken, nüfusu da ele alınmış, burada yaşayan halk Müslim ve Gayri Müslim olarak ayrılmış; bunların nüfus sayıları ile birlikte, hane sayıları da verilmiştir.

1870 yılı Edirne Sâlnamesinde² Keşan'ın nüfusu verilirken, sadece erkek nüfusu dikkate alınarak toplam 8353 olarak verilmiştir. Bu nüfusun; 2128' i Türk yani Müslüman, 5229' nün ise Gayri Müslim'lerden yani azınlıklardan oluştuğu gösterilmiş. Ayni sâlnamede toplam hane sayısı 3126 olduğu, bunun 997 sinin Türk, 2128 hane ise Gayri Müslim olduğu yazılmıştır (6).

1874 yılı Sâlnamesinde; Keşan'da toplam hane sayısı 3126; toplam erkek nüfus sayısı ise 8164 olarak verilmiştir. Bu nüfusun; 1665'inin Müslüman, 5227'sini ise Gayri Müslim erkekler oluşturmaktadır. Keşan'da toplam erkek nüfusunu gösteren bu sayı, Keşan'ın köyleri ile birlikte toplam erkek nüfusunu içermektedir Ayni salnamede, Keşan merkezindeki erkek nüfusu toplam 3210 kişi olarak verilmiş ve bu nüfusun 1019'unu Müslüman, 1191'ini de Gayri Müslim erkeklerden oluştuğu gösterilmiştir (7)

1894 yılı Edirne Sâlnamesinde ise; Keşan'ın doğup büyüyen yani oranın yerli halkı olarak kabul edilmiş Türklerin sayısı 1370 erkek, 1213 kadın olmak üzere toplam 2583, Keşan'a göçlerle gelerek yerleşmiş ve sâlnamede yabancı olarak gösterilmiş olan Türklerin sayısının ise, 424 erkek, 190 kadın toplam 2583,

Rumların sayısı: 6516 erkek, 5747 kadın, toplam 12263, Göçlerle gelen Rum sayısı: 271 erkek, 184 kadın toplam 455;

Keşan'da bulunan Bulgarların sayısı ise 935 erkek, 872 kadın toplam 1807,

Rum ve Bulgarların toplam sayısı; 3120 erkek, 11818 kadın olmak üzere toplam 24938 olarak verilmiştir (8). Burada erkeklerin sayıları ile birlikte kadınlarında sayılmaya başlandığını görürüz.

Keşan'a göç gelen yani göçmenlerin nüfusu toplam; 695 erkek, 374 kadın olmak üzere toplam 1069 olarak gösterilmiştir (8). Bu da bize Keşan'a dışardan göçlerin geldiğini göstermektedir. 1893 Osmanlı Rus savaşı dolayısı ile Edirne ile birlikte, buna bağlı kazalarında göç aldığını göstermektedir.

Sâlnamelerde; Keşan'da, yapıların büyük çoğunluğunun Sincabi renkli ³, bir nevi maden taşından yapılmış ve üstleri kiremit ile örtülü olduğu yazılmıştır. Ayrıca, Keşan'da bulunan önemli yapıların isimleri ile birlikte, sayıları da verilmiştir.

Sâlnamelere göre: 1874 yılında Keşan'da ; 1 Hükümet Konağı, 1 Telgrafhane, 1 Mahkeme binası, 4 Cami, 2 Mescide, 1 Medrese, 1 Muavakkithane (Saathane), 2 Kilise, 3 okul, 12 Çeşme, 19 Hayrat Kuyu, 5 Sebil, 2 Bedesten, 1 Çömlekhane, 11 Debbağhane, 12 Yağhane, 21 Fırın, 11 Han, 2 Hamam, 10 Meyhane, 210 Ahır, 25 Değirmen, 422 Dükkan ve 1104 hane (ev),

1901 yılında; Kagir 1 Hükümet Konağı, 1 Belediye Dairesi, 5 Cami, 3 Mescid, 1 Medrese, 1 Muavakkithane (Saathane), 2 Kilise, 1 Rüştiye, 2 Erkek ve 2 Kız İbtidai Mektebi (İlkokulu), 4 Hıristiyan Mektebi, 43 Çeşme, 2 Bedesten, 11 Kiremithane, 8 Salhane, 5 Debbağhane, 12 Yağhane, 35 Fırın, 89 Kahvehane, 2 Hamam, 117 Yel Değirmeni, 23 Su Değirmeni, 510 Dükkan, 60 Mağaza ve 5877 hane (ev) nin var olduğu gösterilmiştir (3,5).

1890 yılı Edirne Salnamesinde Keşan'da bulunan okul sayıları verilirken, kazada Rüştiye mektebinin dışında, Türklere ait 9 erkek 7 kız okulu bulunduğu, bunlarda toplam öğrenci sayısı 260 erkek, 120 kız;

Rumlara ait 2 erkek ve 2 kız okulu olup, bunlardaki öğrenci sayısı da 1055 erkek, 220 kız olduğu yazılıdır.

Ayrıca salnamelerde Keşan'da bulunan Resmi Daireler, Komisyonlar ve Resmi Kuruluşların isimleri verilirken burada görevli olan personelde tek tek gösterilmiştir.

1870 SALNAMESİNE GÖRE KEŞAN

Sonuç :

Burada geçen azınlıkların isimleri Keşan'ın, o dönemdeki Sosyal, Ekonomik ve Demografik yapısı ile birlikte, bunların Keşan yaşamındaki ilişkileri göstermesi bakımından bize bilgi vermektedir.

Örnek aldığımız 1870, 1890 Salnamelerinde de görüldüğü gibi, Keşan nüfusunun oluşturan azınlıklar (Rum ve Bulgarlar); Belediye Meclisine, Kaza İdare Meclisine girerek, yönetime katılmışlar ve yönetimde söz sahibi olmuşlardır. Kendilerine Belediye Meclisinde Sandık Emini gibi önemli görevler verildiği gibi, Kaza İdare Meclisinde, metropolit temsilcisi ⁶ olarak, Hıristiyan din adamları da görev almışlardır. Bunun dışında, 1901 Salnamesinde gösterilmiş olduğu gibi, Belediye Hekimliği ⁷ görevinde de bulunarak, halkın sağlığı ile ilgilenmişler ve Keşan sağlık hizmetine katkıda bulunmuşlardır.

Bunlardan başka azınlıklar, Mahkeme Üyeliklerinde, Askeri Nakliye Komisyonunu da komisyon üyesi olarak görev almışlardır.

1870 Sâlnamesinde yazılmış olduğu gibi, önce bir komisyon şeklinde oluşturulmuş olan Ziraat Komisyonunda, daha sonra bu komisyon, Ziraat Odası'na dönüştürüldükten sonra, Ziraat Odası üyeliklerinde bulunmuşlardır (6).

Ziraat Bankası ve Keşan Ticaret Odası Başkanlığı yapmışlar; Ticaret Komisyonu ve Ticaret Odası üyeliklerinde bulunmuşlardır. Özellikle Ticaret Odası üyeliklerinde sayılarının fazla olması, bize o dönemde Keşan Ticaretinin, azınlıkların elinde olduğunu göstermiş olduğu gibi, 1890 yılında Keşan'da, bir Ticaret Odasının kurulmuş olduğunu da göstermektedir. 1901 yılı Edirne Vilayet Sâlnamesini incelendiğimizde; Ticaret ve Ziraat Odalarının birleşerek Ticaret Ziraat ve Sanayi Odası adını aldığını, Oda Başkanının Abdül Sait Efendi adında bir Türk olduğunu ve üyelerinin arasında azınlıkların da bulunduklarını görmekteyiz (5,7) .

Yabancı dil bilmelerinden dolayı, Telgraf ve Posta Dairesinin Fransız Muhabere memurluklarında görev almışlar; Keşan'ın Avrupa Ülkeleri ile haberleşmesini sağlamışlardır (3-9).

Bunların dışında Menafi Sandığı (Yardımlaşma Sandığı) üyeliklerinde, Muhacir Komisyonunda görev almışlardır. Muhacir Komisyonunun kurulması, Keşan'ın 1890 yılında göç aldığını göstermiş olduğu gibi, komisyon üyelerinin isimlerinin başında yaptıkları işlerinde yazılı olması, Keşan'da yaşayan azınlıkların, ziraatla fazla meşgul olmayıp, bakırcılık, nalbantlık ve bakkal dükkanı işletmesi gibi işlerle uğraşmış olduklarını da göstermektedir (9).

Sâlnamelerde Keşan'da; "İslam Cemiyeti" ile birlikte, Rumlar tarafından "Rum Cemiyeti" kurulduğunu, burada yaşayan azınlıkların dini ibadetlerini yerine getirmek için kiliseler kurduklarını ve çocuklarının eğitimleri için, kendi okullarını da açmış oldukları gösterilmektedir.

Kaynaklar:

1- Osmanlı Tarihi ve Deyimleri Sözlüğü C:3, s:105,106

2- İslam Ansiklopedisi, C:10, İstanbul,Milli Eğitim Basımevi, 1967,s:134-136.

3- Şemsemdin Sami : Kamus-u Alam, C:5, İstanbul, Mihran Matbaası,1314, s: 3863

4-Yurt Ansiklopedisi ; "Edirne maddesi" İstanbul, Anadolu yayıncılık,1982, s:23610

5- 1901 Edirne Vilayet Salnamesi, s:1087

6-1870 Edirne Vilayet Salnamesi, s:91,150,151

7-1874 Edirne Vilayet Salnamesi s:148

8-1894 Edirne Vilayet Salnamesi s:227,228

9-1890 Edirne Vilayet Salnamesi, s:218,219

Referanslar:

[1] T.Ü.Tıp Fak.Tıp Tarihi ve Deontoloji Anabilim Dalı Öğr.Gör./Edirne-2003

[2] Edirne Sâlnamelerinin aslı İstanbul'da Süleymaniye Kütüphanesinde bulunmaktadır. Buradan alınan bir kopya T.Ü.Tıp Fakültesi Tıp Tarihi ve Deontoloji Anabilim Dalı Dr. Ratıp Kazancıgil Kütüphanesinde yer almaktadır.

[3] Kahverengi ile gri arasında bir renk.

[4] Davaların bakıldığı yer.

[5] Göçmen komisyonu.

[6] 1315/M:189 Sâlnamesinde Okinus Efendi, 1901 Sâlnamesinde Feylastus Efendi Metropolit Vekili olarak Kaza İdare Meclisi üyeliği yapmışlardır (5,9).

[7] 1901 Edirne Vilayet Salnamesinde Hristo Yozefit Efendi'nin Keşan Belediye Tabibi olduğu yazılıdır.