Dr. Refik Saydam’ın (1881-1942) Hizmetlerinden Biri; Leyli Tıp Talebe Yurdu

Yrd. Doç. Dr. Ayten Arıkan MD PhD, Öğr. Gör. Nilifer Gökçe

*Yeni Yüzyıl Üniversitesi, Tıp Tarihi ve Etik Anabilim Dalı, İstanbul
**Trakya Üniversitesi Tıp Tarihi ve Etik Anabilim Dalı, Edirne

Sağlık Bakanlığı’nın Kuruluşu

23 Nisan 1920’de TBMM’nin açılmasından sonra kurulan Büyük Millet Meclisi Hükümeti tarafından 3 Mayıs 1920’de 3 numaralı kanunla Sıhhiye ve Muavenet-i İçtimaiye Vekâleti (SSYB) kurulmuştur.

Dr. Refik Saydam Dönemi

4 Mart 1925'te Dr. Refik Saydam’ın göreve başlaması ile sağlık alanında yeni bir dönem başlamıştır. Bu dönemde sağlık hizmetlerinin sistemli bir şekilde yürütülmesine özen gösterilmiş, ülkenin koşullarına göre sağlık hizmetleri yapılandırılmıştır. Dr. Refik Saydam kendi el yazısı ile kaleme aldığı bakanlık çalışma programının ana hatlarını on madde halinde tespit etmiştir.

Bunlardan ilk ikisi:

1. Devletin sağlık teşkilatını genişletmek
2. Fazla sayıda hekim yetiştirmek

Restore

Tıp Talebe Yurdu’nun Açılması

Dr. Refik Saydam’ın bakan olarak ilk icraatlarından biri; 1923 yılında kırsal bölgelerde çalışan hekim sayısını artırmak amacıyla Mecburi Hizmet Kanunu’nun çıkarılması, diğeri 1924 yılında tıp öğrenimini özendirmek ve maddi olanakları yetersiz yoksul çocukların okuma fırsatı yaratmak, tıp fakültesinde okuyan öğrencileri ücretsiz yatırmak ve yedirmek için 200 kişilik “Tıp Talebe Yurdu” nun açılmasının planlanmasıdır. 1926’da 150 öğrencilik bir kadro ile açılan yurt, 1929'da 300 kişilik duruma getirilmiştir.

Bu yurtlardan ilki İstanbul'da açılan Leyli Tıp Talebe Yurdu’dur. Bu yurtlara özellikle mecburi hizmet yapmaya gönüllü tıp ve eczacılık öğrencileri alınmıştır. Öğrencilerin tüm giderleri devlet tarafından karşılanmış, bir miktar da burs verilmiş ve böylelikle hem fakir ailelerin çocuklarına destek sağlanmış hem de devletin doğu ve güneydoğu il ve ilçelerindeki hekim açığı kapatılmaya çalışılmıştır. Anadolu'da hizmet yapan hekimlerin maaşları yükseltilerek hekimlik mesleği maddi ve manevi yönden özendirici hale getirilmiştir.

Dr. Refik Saydam’ın başarısındaki en önemli ögelerden biri sağlık hizmetlerinde gerçek başarı yakalayabilmenin, iyi bir örgütlenmenin yanı sıra hizmet üretecek kişileri de yetiştirmek ve çalıştırmak olduğunu fark edebilmesidir. Bu Yurtlar sayesinde Anadolu'dan gelen pek çok başarılı öğrenci 6-7 yıl tıp eğitimi alma fırsatı bulmuştur.

1930-1950 yılları arası Tıp Fakültesi’nde okuyan sivil öğrencilerin çok büyük bir bölümü bu yurtlarda kalarak eğitimlerini tamamlamışlardır. Buradan yetişen hekimler Sağlık Bakanlığı’nın gösterdiği yerlerde Hükümet Tabibi olarak mecburi hizmetlerini yapmışlardır. 1937-38 eğitim-öğretim yılındaki yurtta kalan talebe sayısı toplam 693 kişidir. 1942'ye doğru yatılı öğrenci yurdunun kapasitesi 967 öğrenciye ulaşırken yetişen hekimlerin sayısı 1000'e yaklaşmıştır. 1949 yılında 2032 doktor 23 eczacı olmak üzere 2075 yurtlu vardı. Hekim sayısının bu şekilde arttırılması ve Mecburi Hizmet Kanunu sayesinde hekimler hem iş olanaklarına kavuşmuş hem de yurdun en ücra köylerine kadar hizmet götürmüşlerdir (1,2,3,4,5,6,7).

Çıkarılan Kanunlar

Refik Saydam dönemindeki 13 yıl içinde 47 kanun ve 18 tüzük bakanlık tarafından hazırlanmış ve yürürlüğe konmuştur. Konumuzla ilgili olanlar:

• 369 sayılı 1923 tarihli hekimlerin zorunlu hizmetleri hakkında kanun 438 sayılı ve 1924 tarihli zorunlu hizmet kanununa ek kanun
• 531 sayı ve 1924 tarihli sivil hekimlerin zorunlu hizmetleri ve hekim eczacı ve diş hekimlerinin stajları hakkında kanunlara ek kanun
• 796 sayı ve 1926 tarihli sağlık işleriyle ilgili bütçeler ile bütün sağlık personeli ile ilgili kanun
• 1219 sayı ve 1928 tarihli Tababet ve Şuabatı Sanatlarının Tarzı İcrasına dair kanun.
• 2000 sayı ve 1932 tarihli tıp öğrencilerinin tabi olacakları yükümlülükler hakkında kanun.
• 2764 sayı ve 1935 tarihli tababet ve Şuabatı Sanatlarının Tarzı İcrasına dair kanuna ek kanun (6)

Doktorların Mecburi Hizmetleri

1923’de çıkarılan Mecburi Hizmet Kanunu ile Tıp Fakültesinden mezun olanlara mecburi hizmet getirilmiştir. 1929 yılından itibaren mezun olan doktorlar iki yıl süre ile mecburi hizmet yapmışlardır. Bu kanun sayesinde yurdun birçok yerine Hükümet Tabibi gönderilmişse de Tıp Fakültesi’ne daha fazla öğrenci çekebilmek için 1924 (1926) yılında 150 kişilik Tıp Talebe Yurdu açılmış sonraları bu sayı arttırılmıştır. Böylece 1923'te kabul edilen mecburi hizmet yükümlülüğü sadece Tıp Talebe Yurdu’nda okuyanlara 4 yıla çıkarılarak uygulanmıştır. Yurtta kalmayıp kendi hesabına okuyanlar mecburi hizmetten muaf tutulmuşlardır (8).

Leyli Tıp Talebe Yurdu Dâhili Talimatnamesi

1924 yılında açıldığı söylenen bu yurtların çalışma yöntemleri hakkında elimizde Bakanlık tarafından 1940 tarihinde onaylanmış 40 sayfalık, XII bölüm başlığı altında kuralları detaylı bir şekilde yazan "Leyli Tıp Talebe Yurdu Dâhili Talimatnamesi" bulunmaktadır. Bu talimatnamede; öğrenci kabulü, yurt kuralları, cezalar, müdür ve idari kadronun görevleri, beslenme, kılık kıyafet ve daha bir çok şeyin nasıl olması gerektiği belirtilmektedir. Öğrencilerin ders devamlılığının ve sağlıklarının takibi ayrıca dikkat çekmektedir (9).

Leyli Tıp Talebe Yurtları ve Tıp Eğitimi

Yurtlara maddi olanaklarına bakılmaksızın Tıp Fakültesi’ne gelen öğrenciler alınırdı. Bunlar 6 yıllık eğitim süresi karşılığı 4 yıl mecburi hizmeti noter senedi ve kefil göstererek kabul ederlerdi.

Uzun yıllar Tıp Fakültesi’nin sadece İstanbul'da bulunması dolayısıyla Tıp Talebe Yurtları da sadece İstanbul'da idiler. Bazı yurtlu öğrencilerin anılarına göre “Sağlık Bakanlığı İstanbul'da üç, dört yerde, yedi, sekiz tane Leyli Tıp Talebe yurtları açtı. Bunların üç, dört tanesi Şehzadebaşı’ndaydı. Üç dört tanesi de Çemberlitaş tarafındaydı.” (10). Yine bir başka anıya göre “erkek yurtları daha ziyade Şehzadebaşı’nda toplanmış idi. Eski Paşa konaklarının her birini yurt yapmışlardı. Her yurtta 30- 40 öğrenci vardı. Merkez Çemberlitaş'ta idi.”(11). Yurtların kuruluşunda öğrenciler için her türlü imkân düşünülmüştü. Yabancı dil öğrenmeleri için yurtlarda İngilizce, Fransızca ve Almanca hocaları bulundurulurdu. Kütüphane de vardı.

Yurtlarda öğrencilerin her türlü yiyecek-içecek ihtiyaçları karşılanır, banyosu olmayan yurt öğrencilerine hamam karneleri verilirdi. Eğitim için uzak hastanelere giden öğrencilere öğle yemekleri paraları kendilerine ödenir, zamanın para değerinde aylıklar verilirdi.

Tıp talebe yurtları çok ciddi bir disiplin altında idi. Akşamları yapılan yoklamalarda bulunmayan öğrenciler, makul mazeret göstermezlerse disiplin cezasına çarptırılırdı. Öğrencilere mütalaada yardımcı olmak için her grupta bir nöbetçi doktor bulundurulurdu. Disiplin yalnız yurt binaları içinde değil ders saatlerinde, Enstitülerde, Kliniklerde de gayet sıkı idi. Disiplinde belirli aksaklığı aşanlar kısa süreli veya devamlı yurttan çıkarılırlardı. Sınıfta kalan ertesi yıl yurtta kalamazdı. Yaz aylarında isteyen yurtta kalabilirdi.

Yemekler gayet kaliteli ve bol tutulur, esirgenmezdi. Ancak II. Dünya Savaşı yıllarında yemeklerde kısıtlamaya gidilmiştir. Yine bir öğrenci anısında “savaş çıktıktan sonra ekmekler karneye bağlandı, hatta kesile kesile küçük bir dilime indi,artık o eski sofralarımız yoktu” (11).

Tıp Talebe Yurtları’nın ilk öğrencilerine beyaz eldiven, baston, ayakkabılar üstüne tozluk verilirdi. Üniversite kasketini giymek, Tıp Talebe yurdu rozetini takmak zorunda idiler. Bütün çamaşırlar da yurt numarası vardı. Öğrenciler kravatsız derbeder gezemezler, üniversiteliye yakışır bir kıyafet ile gezmelerine dikkat edilirdi.

Restore

İlk zamanlarda Tıp Talebe Yurtları’ndan iyi derece ile çıkanlar Numune Hastaneleri’nde ve Refik Saydam Hıfzısıhha Enstitüsü’nde açık olan asistanlıklara mecburi hizmetlerine karşılık tayin edilmişlerdir (9,12).

Restore

Leyli Tıp Talebe Yurt’lu 1937 mezunu olan Öğretim üyeleri

"Tıp Yolunda Otuz Yılın Hatırası" isimli albümde yaklaşık 60 hekimin Tıp Talebe Yurdu’nda kalarak eğitimlerini tamamladıkları ve yurdun çeşitli yerlerinde mecburi hizmet yaparak hekimlik hayatına atıldıkları görülmektedir. Bu hekimlerden bazıları üniversite kadrosunda akademik kariyer yapmışlar ve yeni hekimler yetiştirmişlerdir. Bu ünlü isimlerden bazıları şunlardır: (13).

Sonuç

Tıp talebe yurtlarının açılması sıradan bir hizmet değildir. Günümüzde artan nüfusa karşın hekim sayısının hala yetersiz kaldığı düşünülürse cumhuriyetin ilk yıllarında yapılan bu uygulamanın önemi daha iyi anlaşılmaktadır.

Kaynaklar

1. Başer A; “Atatürk'ten Günümüze Tıp Eğitimi”, Tıp Eğitimi Dünyası, Ocak-Nisan 2017 /sayı 48 s. 70 -82.
2. Kazancıgil R, Gökçe N, Bilar B; Edirne'nin Sağlık ve Sosyal Yardım Tarihi (1361- 2008) Cilt:ll, Edirne-2009, s. 16.
3. Özden N; “Dr. RefikSaydam’ın Türk Sağlık Politikaları Üzerindeki Etkisi(1923-1937)” 38. Uluslararası Tıp Tarihi Kongresi, Cilt :III, Ankara- 2005, s.1503-1511
4. Gür SK; “Cumhuriyet'in 15. Yıl dönümü Münasebetiyle Sıhhi Teşkilatımızın Ana Hatları” Poliklinik ,yıl :VI, No.55 ,ikinci teşrin 1938, s. 151- 153.
5. “Türkiye de Sıhhat ve İçtimai Muavenet Teşkilatı’nın Cumhuriyet Devrindeki İnkişafı”, Poliklinik, Yıl: V, No: 52, Teşrini evvel 1937, s. 109-114.
6. Metintaş MY; Refik Saydam’ın Yaşamı ve Kişiliği, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü , Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Anabilim Dalı,Ankara-2005,sayfa 92-101
7. Tıp Fakültesi Mecmuası, Yıl: 3, Sayı:11, 1940, Sayfa: 1434.
8. Özdilek Ş ; “Doktorların Mecburi Hizmetleri” Dirim, Yıl: 61 Mart - Nisan sayı 3-4, 1986, s. 78-79
9. Leyli Tıp Talebe Yurdu Dâhili Talimatnamesi T.C. Sıhhat ve İçtimai Muavenet Vekaleti Tasvip tarihi: 3/2/1940,Ankara- 1941
10. Atalmış Ç.; “Dr. İHSAN FUTACI İle Geçmiş Zamanlara Yolculuk” , Bursa’da Sağlık, Sayı:16, Yıl: 2015, sayfa 58-59 ,www.bsm.gov.tr , Erişim: 4 Temmuz 2017
11. Tuğrul HM, Gökçe N.; “Edirne’ye ve Halk Sağlığına Adanmış Bir Ömür ”, Dr.Ratip Kazancıgil , İstanbul -2010, s. 19-21,37-38.
12. Özdilek Ş ; “Cumhuriyetin İlk Yıllarında Doktor ve Mütehassıs Doktor Yetiştirme Çabaları Tıp Talebe Yurtları” Didim, Yıl:61 Ocak-Şubat sayı:1-2, 1986 s. 61-62
13. Tıp Yolunda Otuz Yılın Hatırası 1937-1967 İstanbul – 1970.