Edirne Sultan II.Bayezid Külliyesinin Bir Birimi : Medreset’ül Ettibba

Özet

Edirne Sultan II.Bayezid Külliyesinin Bir Birimi : Medreset’ül Ettibba

Medreset’ül Ettibba (Tıp Medresesi), Edirne’de Yeni İmaret semtinde bulunan Sultan II.Bayezid Külliyesi birimleri arasındadır. Dârüşşifa’nın doğu ucuna bitişik olarak yaptırılmıştır. On sekiz oda, bir dershane ve bir kütüphaneden oluşmaktadır. Her oda bir öğrenciye aittir. Medreset’ül Ettibba'nın on sekiz öğrencisi vardı.

Sultan II.Bayezid, medreseye kendi mührü ile mühürlenmiş bir çok kitapla birlikte, tıp kitapları da vakfetmiştir. Yapmış olduğumuz çalışmalarda, bu kitaplardan kırka yakının hekimliğe ait olduğu tespit edilmiştir. İçlerinde, “Zahire-i Harzemşâhi” ve “Şifau’l-eskâm ve Devau’l-âlâm” gibi, döneminin ünlü kitapları da bulunmaktadır. Bu kitaplar ve özellikle onyedinci yüzyılda medreseyi ziyaret etmiş olan Evliya Çelebi’nin ifadeleri, buranın döneminin tıp fakültesi olduğu hakkındaki görüşü ispatlayan en önemli belgelerdir. Günümüzde Selimiye Kütüphanesi’nde bulunan bu kitaplar, araştırmacıların hizmetine elektronik kitap olarak sunulmaktadır.

Anahtar Kelime: Edirne – Tıp Medresesi – Sultan II. Bayezit Külliyesi

---

Summary

A Part Of Edirne Sultan Bayezid II Complex (Külliye) : Medreset’ül Ettibba

Medreset’ül Ettibba (Medical School) is a part of Sultan Bayezid II Complex (Külliye), which is located in Yeni Imaret, Edirne. The bulding was contructed next to the east corner of hospital (Dârüşşifa). It consists of eighteen rooms, a classroom, and a library. Each room belongs to a student. Eighteen students was attending to Medreset’ül Etstudnets in the tibba.

Sultan Bayezid II donated medical books to the school as well as the books that were sealed by him. Based on studies, approximately forty of these books are about the medical profession. Famous books of that time, e.g. “Zahire-i Harzemşâhi” ve “Şifau’l-eskâm ve Devau’l-âlâm”, were among these books. These books and the statements of Evliya Çelebi, who visited the Medreset’ül Ettibba in the seventeenth century, are the major evidences, which support the idea that Medreset’ül Ettibba was the medical school of that time. Today, these books, which are in the Selimiye library, are offered to researches as electronic books.

Keywords: Edirne – Medical School – Sultan Bayezid II Complex (Külliye)

---

GİRİŞ

Medresetü’l Ettibba “Tıp Medresesi” ve dârüşşifa Sultan II. Bayezid tarafından Edirne’nin Yeni İmaret semtinde yaptırılan külliye birimleri arasında yer almaktadır.

Hoca Sâdettin Efendi, Tacü’t-Tevarih adlı eserinin üçüncü cildinde günümüzdeki Tıp Fakültesi ve Uygulama Hastanesi durumundaki Medresetü’l Ettibba “Tıp Medresesi” ve dârüşşifanın yapılış nedenini, şöyle anlatmaktadır:

“Sultan II. Bayezid, (H: 4 Rebiyülâhir 88 / M: 1 Mayıs 1484) günü kutsal savaş için İstanbul’dan Edirne’ye hareket etmiş idi.

Bu büyük şehir ve eski başkentin, gelip gidenlerinin çokluğu ve bir ticaret merkezi olması nedeniyle, önce bir hastaneye olan ihtiyacını görüp, bu gönül açıcı beldede, benzeri bulunmayan bir hastane yaptırmayı amaç edinmişti.

Ayrıca, bir cami, medrese ve imaret (aşevi) de yaptırarak, bu eşsiz kenti ve şirin beldeyi genişletip, hayır ve yardım kuruluşlarıyla bezemeyi, boynuna borç saymakta idi.

Bu nedenledir ki, yapı malzemesinin hazırlanmasını emretti.

Tunca Nehri kıyısında temel atmak için, uzun incelemeler sonunda derin hendekler kazdırdı. Bu arada yapı araç ve gereçleri ile çevre dolup taşmış bulunuyordu.

Padişah, tanrı hoşnutluğunu kazanmak için, aynı ay’ın 26. gününde, (M.26 Rebiülâhir 889 /H.23 Mayıs 1484) uğurlu eliyle bu hayır kurumlarının temellerini attı (1)”

İnşaat, dört yıl gibi kısa bir sürede tamamlanmış ve 1488 yılında, padişahın da katıldığı büyük törenlerle, külliye birimleri halkın hizmetine açılmıştır. Külliyenin mimarı olarak, genellikle Mimar Hayrettin kabul edilmekle birlikte bazı araştırmacılar mimarın Yakup Şah bin Sultan Şah olduğunu ileri sürmektedirler (2).

Edirne Sultan II. Bayezid Külliyesi Tıp Medresesi

On sekiz oda ve bir dershaneden oluşan medrese, genel yerleşim krokisinde görüldüğü gibi, dârüşşifanın doğu ucuna bitişik olarak yaptırılmıştır.

Odalar, dörtgen bir taş avlunun üç yanını çevreler. Cephesindeki giriş kapısının sağ ve solunda revaklı sahanlıklar vardır.

Dershane, giriş kapısının tam karşısında olup, odalara göre daha geniş ve kubbesi daha yüksektir. Sağ iç yanında bulunan bir merdivenle dar bir balkona çıkılır.

Üçerden altı tanesi dershanenin sağ ve solunda, altışardan on iki tanesi de sağ ve sol cephelerde sıralanmış on sekiz oda bulunmaktadır. Her oda bir öğrenciye ait olup, kadrolu olarak 18 öğrencisi vardır (3). Oda kapıları, sağlı sollu on yedi sütuna dayanan, önü açık ve kemerli revaklara açılır. Bu revaklar, iç avluyu dört tarafından çevreler. Avlunun ortasında ise, bugün sadece temeli bulunan bir şadırvanı ile bir de su kuyusu bulunmaktadır.

Medreseden dârüşşifaya pencereden bozularak yapılmış bir kapıdan geçilir (2). Günümüzde bu kapı taşla örülerek kapatılmıştır.

Hoca Sadettin Efendi, medrese için; “Şanlı medresesi, ücret (hocalara verilen kadro karşılığı para) bakımından, bu güzel kentte bulunan medreselerin en değerlisi oldu. Hocaya verilen ücret, 60 Osmanlı akçesidir (1)”demektedir. Bu ifadeden de Medresetü’l-Etibba’nın (Tıp Medresesi’nin), diğer medreseler arasında en üst derecede bir bilim yuvası olduğunu anlamaktayız.

1652 yılında Edirne’ye gelerek Sultan II.Bayezid Külliyesi’ni gezen Evliya Çelebi ünlü Seyahatname’sinde Medreset’ül-Etibba için;

“Medresetü’l-etibba ve odalarında talebeler vardır ki, her biri daima Eflatun, Sokrat, Filbos, Aristotalis, Calinos, Fisagor tevhidinden bahseden hâzık (uzman), olgun tabiplerdir.

“İlim ikidir. Biri dinler ilmi, öbürü beden ilmidir.” sözünün anlamınca, her biri bir fenne yönelip, hekimlik ilminde kıymetli kitaplara değer vererek, âdemoğullarının derdine deva eriştirmeğe çalışırlar (4).” demektedir.

Medrese, derece bakımından önceleri 50’li iken, sonra 60’lı ve daha sonra da 60 üstü olmuştur. Yani İstanbul-Ayasofya Medresesi ile aynı dereceyi taşımaktadır. Buna göre medrese, döneminin önemli bir eğitim birimi sayılmaktadır.

Sultan II. Bayezid, külliyenin tüm birimlerinin, kuruluş amaçlarına uygun olarak, çalışmalarını sağlamak için, geniş gelir kaynakları vakfetmiştir (5).

Sultan II.Bayezid Külliye’sinin1486 yılında düzenlenmiş olan vakfiyesinde ( ki bu vakfiye külliyenin hizmete açılışının ilk yıllarına aittir) medreseye vakfedilen eşya ile ilgili olarak, “İki adet halı: Birinin boyu 5,5 ve eni 2,5 zira, öbürünün boyu 4,5 ve eni 2 1 zira ¹” olduğu yazılıdır.

Vakfiye’de; Medrese’nin öğretim kadrosu ve görevlilerinin nicelik, nitelikleri ve görevleri karşılığında alacakları ücretler hakkında şu bilgiler verilmektedir:

• Bir Müderris (Profesör):

Allah'tan korkan, şer’i, aklî ve naklî ilimlerde bilgili, ders verme gücüne sahip olan bir Müderris; tatil günleri dâhil, günde 50 akçe alacaktır; dedikten sonra, yine vakfiyede müderrisle ilgili olarak “Tatil günlerinin dışında dersi kesmeyecek, ders ve müzakere (sınav) ile meşgul olacaktır. Şayet hoca mazeretsiz olarak derse girmezse, hizmet vermeden ücret almış olacağından, görevinden alacağı ücret ona haram olacaktır” denmektedir.

Bu gün biz, XVI. yüzyılda bu medresede ders vermiş müderrislerden, 35’inin adını bilmekteyiz (2).

1. İlk müderris Şeyh Lûtfullah zâde Bahaüddin Efendi. 895 (1489)
2. İbn Kemal 919 (1513)
3. Şücâeddin İlyas Rûmî 923 (1517)
4. Abdu’l Vâsi Efendi 927 (1520)
5. Kara Haydar Efendi 925 (1519)
6. Halîlî Efendi.
7. Muhyiddin Mehmet Bin Hatip Kasım.
8. Yakup Bin Seydi Ali Efendi 931 (1524)'den önce
9. Pamuk Kadi: Edirne'de öldü. 939 (1532)
10. Muhaşşî Sinan Efendi 945 (1538)
11. Vâsî Alişi (Alâeddin Ali bin Salih) 944 (1537)
12. Celalzade Salih Efendi 949 (1542)
13. Mehmet Bey (Muhyiddin Mehmet) Vefatı: 950 (1543)
14. Arapzade Abdulbâki Efendi 951 (1544)
15. Taşköprülüzade Ahmet Efendi 952 (1545)
16. Abdurrahman Bin Seydi Ali 952 (1545-46)
17. Baldırzade Abdurrahman Efendi 958 (1551-52)
18. Cafer Efendi 957 (1550)
19. Kaf Ahmet Efendi 955 (1548-49)
20. Karaman Seydi Mehmed Efendi 962 (1554)
21. Abdulkerim Efendi 971 (1563)
22. Manav İvaz Efendi 974 (1566)
23. Samsunlu Zâde Mehmet Efendi 974 (1566–67)
24. Hâcegîzâde Mustafa Efendi 977 (1569–70)
25. Mahmut Bey 979 (1571–72)
26. Kasapzâde Abdulkerim Efendi 981 (1573–74)
27. Ayas Efendi 988 (16 Kasım 1580)
28. Küçük Mahmud Efendi 989 (1581–82)
29. Abdulhâmîd Efendi 994 (2 Şubat 1586)
30. İbrahim Bin Mustafa Efendi 996 (1587)
31. Adulkerim Efendi 988 (1589–90)
32. Kazancı Kulu Sinaneddin Yusuf Efendi 1004 (1595)
33. Kavalalızâde Abdulfettah Efendi 1003 (1594)
34. Potur Salih Efendi 1005 (1596)
35. Baba Cafer Efendi 1007 (1598)

Edirne Sultan II.Bayezid Külliyesi’nin Vakfiyesi’nden öğrendiğimize göre, medrese de müderrise yardımcı olarak, anlatmaya, yazmaya, ders vermeye yetenekli, öğrencilere kıymetli kitapları öğretecek bir Mu’îd (doçent) bulunmaktadır.Vakfiye de, Mu’îd’in tatil günleri hariç, günde 7 akçe alacaktır dedikten sonra, medrese de on sekiz talebe olacak bunlarda günde 2’şer akçe alacaklardır demektedir.

Bunların dışında medrese de güvenilir, emniyetli bir Bevvab (kapıcı) olacak ki bevvaplık hizmetinin adabına uygun hareket edip, medreseyi görüp gözetip koruyacak ve günde 2 akçe alacaktır.

Medresenin içini dışını süpürüp, temizleyecek, halı ve hasırları yayacak, medresenin helâsını temizleyecek, her gece de medresenin kandillerini yakacak bir Ferraş (hizmetli) olacak ki, günde 2 akçe alacaktır (6). Ayrıca vakfiyede medresenin kandillerini yakmada kullanılan yağ için de günde bir akçe, öğrencinin aylık gideri için de 46000 akçe tahsis edilmiştir (5).

Sultan II.Bayezid Külliyesi Vakfiyesi’ne göre Medresetü’l Etibba nın “Tıp Medresesi’nin” Kütüphanesi

Vakfiyede, medresenin kütüphanesinde görev yapacak, günümüzdeki kütüphane görevlisinin karşılığı olan Hafız-ı Kütüple ilgili olarak ta:

“İnanılır, güvenilir, bilgili ve iyi huylu, medreseye vakfedilmiş kitapları iyi koruyacak, dışarıya vermeyecek, günde 2 akçe alacak, her yıl kitapların sayımını yapacak, kaybolan kitapları ödeyecektir” diye yazılmış olduktan sonra şöyle devam etmektedir:

“ Medresede kalan talebeye, gerektiğinde şahitler önünde, kitabın cilt ve sayfa sayısını sayıp, kayıtlarını ve cildinin süslemesini deftere yazdıktan sonra, şahitlerin adlarını da deftere kaydedecek ki, kitabı geri aldığı zaman tartışma olmasın ve kitap değiştirilmesin ve bundan korunsun. Kitaplar medrese dışına verilmesin, ihtiyacı olan orada gelsin görsün” denilmektedir (5). Bir sandık içinde 42 ciltli kitap, olduğu Edirne Sultan II.Bayezıd Külliyesi’nin vakfiyesinde belirtilmiştir. Vakfiyenin bu bölümünde, adı geçen kitaplardan beş’i tıp bilimine ait bulunmaktadır. Bunların adları şöyledir:

1. Kanun (İbn-i Sina’nın eseri) Bir cilt, 482 sayfa,
2. Minhacü’l-Beyan: Bir cilt, 214 sayfa,
3. Müfredat-ı İbn-i Baytar: Bir cilt, 321 sayfa,
4. Şerh-i Aylâki: Bir cilt, 281 sayfa,
5. Kitab-ı Âdab el-Tıp: Bir cilt 110 sayfa

Burada da görüldüğü gibi kitapların ciltleri, boyutları ve sayfa sayıları yine Edirne Sultan II.Bayezid Külliyesi’nin Vakfiyesi’nde yazılmıştır.

Bugün bu medresede uygulanan ders-müfredat programı hakkında ayrıntılı bir bilgiye sahip değiliz ama, orada okutulan kitapların büyük bir bölümü halen elimizde bulunmaktadır.

Gerçi Evliya Çelebi, konu olarak medresede neler okunduğundan söz ediyor ise de bugün için, biz, belge olarak gösterebileceğimiz, içlerinde, Zahire-i Harzemşahı ve Şifa-ül Eskam gibi, döneminin pek ünlü kitapları da bulunduğu medrese ve dârüşşifaya vakfedilmiş bir kitaplar koleksiyonuna sahibiz.

Bu kitapların bir kısmı, ilk defa 1935–1936 yıllarında, Trakya Genel Müfettişliği’nde salgın hastalıklar uzmanı olarak hizmet veren büyük usta, rahmetli Prof. Dr. Feridun Nafız Uzluk Hocamız tarafından elden geçirilmiş ve Edirne’nin 600. Fetih Armağan Kitabında yayınlanmıştır (7).

Daha sonra da, Dr.Ratip Kazancıgil tarafından Edirne Selimiye Yazma Eser Kütüphanesi’nin demirbaş defteri de taranarak, yeniden gözden geçirilmiş ve hekimliğe ait kırk kadar eser tespit edilmiştir. İşin önemli yönü, bu eserlerin tıp medresesi ve onun uygulama hastanesi olan dârüşşifaya vakfedilmiş olmasıdır. Kitapların bir kısmı, bizzat Sultan Bayezid’in mührü ile mühürlenerek onun tarafından vakfedilmişlerdir.

Biz bu çalışmamızda Edirne Sultan II. Bayezıd Dârüşşifası ve Tıp Medresesi’ne vakfedilen kitaplar içinde önemli olanlar hakkında ayrıntılı bilgi vermeye çalışıp, geri kalanların sadece adları ile kütüphane demirbaşındaki kayıt numaralarını vereceğiz.

Sultan II. Bayezid Medresesi ve Dârüşşifası’nda Okutulan El Yazması Tıp Kitapları (8)

Zahire-i Harzemşahî :

Tıp dünyasının bu ünlü eserin yazarı Ahmed bin Mehmed bin Hüseyin bin İsmail el- Cürcânî’dir. Kendisi XII. Yüzyılda Harizm bölgesinde yaşamış, H.531/M.1137’de ölmüştür. Zahire’nin yazılış tarihi H.Rabiulahir 526/M.Şubat/Mart 1132’dir. Eser, döneminin tıp eserlerinin aksine Arapça değil, Farsça olarak kaleme alınmıştır.

Zahire-i Harzemşahî’nin Edirne Selimiye Yazma Eser Kütüphanesi’ne kayıtlı nüshası Abdullah oğlu Ahmed oğlu Ali tarafından kopya edilmiştir. Eski numarası 1671 ve yeni 4721 numarasında kayıtlı olup, tasnif No: 610’dur. Kitap, dıştan dışa 47,5 x 33.5cm. boyutunda ve 0.5 cm. kalınlığındaki karton üzerine kahverengi mor arası ince deri ile kaplı bir ciltle korunmaktadır.

Her iki kapağın dış yüzlerinin göbekleri ile köşeleri dönemin özelliğini taşıyan motiflerden oluşturulmuş şemselerle süslenmiş ve kenarları 1,5 cm. eninde zincir işlemeli sularla çevrilmiştir.

Kitaba iki ayrı kalemle sayfa numarası verilmiş olup, daha eski numaralar her yaprağın sol kenar ortasına, sonradan verilen numaralar ise sağ kenar üst köşesine konmuştur. Her iki numarada sayfanın yalnız bir yüzüne yazılmış olup, her sayı bir yaprağı ifade etmektedir. Bu durumda kitap 344 yaprak olup, son iki yaprağı boş ve numarasızdır.

Kitabın ilk yaprağının birinci yüzünün üst kenarında 22x 7 cm.lik bir süsleme bandı içinde “Kitab-al Zahire-i Harzemşahî” yazılıdır. Sayfa ortasında dışı 20 cm. çapında iç içe daireler halinde süslemelerle çevrili bir madalyon vardır. Bu madalyonun ortası 8 cm.çaplı ve kırmızı zeminlidir ki, bu zeminden bir yazının mevcut olduğu ve zamanla silindiği güçlükle fark edilmektedir. Sayfanın alt kısmında yine üst kenardakine uygun süslemeli bir bant içinde “Musannif el-Seyyid el-Celâl el-Cürcânî” ibaresi bulunmaktadır. Bu yazı da kısmen siliktir.

Bu sayfanın üst sol köşesinde yukarıdan aşağıya doğru daralan satırlarla yazılmış üçgen şeklinde bir metin vardır ki, tercümesi yaklaşık olarak şöyledir:

“Her işini, Kerem sahibi Tanrıya ısmarlamış olan kullara şefkatle muamele eden Tanrı odur. Duacı yoksul Gülşeni Dervişi Hasan, kitapta olanları okudu, içindekilerden bilgi edindi.”

Bundan da kitabın bir zaman Gülşeni Dervişi Hasan’ın elinde bulunduğunu öğrenmekteyiz. Fakat adı geçen dervişin hekim olup, olmadığı hakkında bir bilgiye sahip değiliz.

Aynı sayfanın sol kenarında 18 x 16 cm boyutunda 16 satır üzerinde yazılı metinden, kitabın, Şehzade Bayezid’in başhekimi Mahmut Çelebi tarafından Sultan II.Bayezid’in Edirne de yaptırmış olduğu dârüşşifaya dışarı çıkmamak üzere vakfedilmiş olduğunu, yine bu metinden, kitabın,şehrin kadısının gözetimi altında bulunmasının vakfa şart olarak konulmuş olduğunu öğrenmekteyiz.

Vakıf metinde önemli ifadelerden biri de, vakfı yapan Mahmut Çelebi’nin hem Şehzade Bayezid’in hem de dârüşşifanın hekimbaşısı olduğunun belirtilmesidir. Metnin 4. ve 5. satırların sağındaki beyzi mühürde ise Abdullah bin Ali bin Mehmet künyesi okunmaktadır ki, bu kitabı kopya edenin künyesidir. Bu mührün alt sol köşesinde ise, günümüzde tıp rozeti olarak kullanılan birbirine sarılmış çift yılan motifi bulunmaktadır.

Kitabın birinci sayfasının ikinci yüzünde ise, önsöz yer almaktadır.

Zahire-i Harzemşahî, kendi içinde on kitap halinde düzenlenmiştir. Bu kitaplardan dokuzu doğrudan doğruya hastalık ve sağlıkla ilgili olup, onuncu kitap Akrabadin yani ilaçlara ayrılmıştır. Her kitap yine kendi içinde “makalelere”, makalelerde “bablara” yani “fasıl,konu,maddelere” ayrılmıştır (8).

Şifa-ül Eskâm ve Deva-ül-Âlâm :

Hacı Paşa’nın bu ünlü eserinin Edirne Selimiye Yazma Eser Kütüphanesi’nde bulunan nüshasının etiket numarası 894’tür. Ayrıca birinci yaprağın birinci yüzünde No:1645 yazılıdır. Kitap, 30x20 boyutunda ve 3mm enindeki kartona kahverengi, ince deri kaplanmış miklaplı bir cilt ile korunmakta olup, tamamı 402 yapraktır. Kitap dört makale üzerine düzenlenmiştir.

Birinci makalede genel, teorik ve uygulamalı bilgiler, ikinci makalede yiyecek ve içeceklerle basit ve karma ilaçlar, üçüncü makalede baştan ayağa kadar tüm organların hastalıkları, dördüncü makalede hastalıklar yer almaktır. Yazar son sayfada (402/A) tıbbi deontoloji için yaptığı bir vasiyetle sözlerine son vermektedir (8).

Kitab el-Cami fi’l Edviyeti’l-Müfrede :

Sultan II. Bayezid’in vakıfları arasında bulunan bu kitap, Edirne Selimiye Yazma Eser Kütüphanesi’nde eski 1649, yeni 4716 numara ile kayıtlı olup, tasnif numarası 636.8’dir.

Kitap, 28 X 17 cm ebadında ve 2mm kalınlığında, mor-kahverengi kaplı ince bir deri kaplı miklaplı bir cilt ile korunmakta olup, 319 sayfadır. Kitabın 1/A (ilk) sayfasında yer alan “Sultan Bayezid’in Vakfı’dır” yazısının hemen altında, “H.989/M.1581 yılında Dârüşşifa’nın Tabip-i evveli Kasım oğlu Hasan bu kitabı gördü (okudu) ve içindekileri öğrendi.” İbaresi yer almaktadır. Bu yazının soluna da sayfanın alt köşesine yakın olarak Sultan II.Bayezid’in mührü basılmıştır.

1/B sayfasında ise, kitabın yazılış nedeni ve şekli belirtildikten sonra metne geçilmiş. Metinde alfabetik sırayla, döneminde kullanılan tüm ilaçlar ve bunlar hakkında Diyaskorides ve Calinos’tan başlayarak, İbn-i Sina, El-Razi, Zehravi, Aristotales gibi birçok ünlü hekimlerin görüş ve bilgileri anlatılmıştır (8).

Kitab-u Edebü’t-Tabîb :

Sultan II.Bayezid’in darüşşifaya vakıf ettiği kitaplar arasında bulunan bu kitap, Edirne Selimiye Yazma Eser Kütüphanesin’de eski 1658, yeni 4718 numara ile kayıtlı olup, tasnif numarası 610’dur.

Kitap, 25.5 X 17.5 cm ebadında ve 3mm kalınlığında, siyaha yakın kahverengi deri kaplı bir cilt ile korunmakta olup, 112 yapraktır. Birinci sayfada kitabın adının hemen altında Kitabın yazarı “İshâk bin Ali er-Ruhâvî'” yazısı yer almaktadır. Sayfanın orta kısmında “Sultan Bayezid’in Vakfı’dır” yazısı yer almaktadır. Bunun altında “Dârüşşifa’da tabip olup ve zayıf hastalara hizmet eden fakir ve tanrı lûtfuna muhtaç Kasım oğlu Hasan vakfedene rahmet dileyerek Edep kitabını okuyup, faydalandım” demektedir.

Kitabın dili Arapça olup, iki makale ve 20 babdan oluşmuştur. Kitap, dimağ, hareket ve sükûnet, görme işitme, koklama gibi beş duyu organları ile ilgili konular, yiyecek- içecekler, kusmalar, uyku, bedendeki değişmeler, kuvvetler, beden sağlığı, karaciğer, mide,dalak, göğüs konuları işlendikten sonra, hekim hasta ilişkileri hastalık ve sağlık anlatılmakta ve deontolojik konular ele alınmaktadır (8).

Mâlâ Yasa’u’t-Tabîba Cahluhu

Çelebi Mustafa Vakfı olan bu kitap, Edirne Selimiye Yazma Eser Kütüphanesi’nde eski 1647, yeni 4715 numara ile kayıtlı olup, tasnif numarası 610’dur. Kitap, 29 X 19 cm ebadında ve 0.5 cm kalınlığında, karton üzerine kahverengi deri ile kaplı bir cilt ile korunmakta olup, 783 yapraktır. Numaralar her yaprak için tek olarak verilmiştir. Kitap içeriğini alfabetik sıra ve yaprak numaraları ile gösteren gayet güzel bir fihristi vardır. Yazarı, Kebir oğlu lakabıyla tanınan İlyas oğlu İsmail oğlu Yusuf’tur. Eser, Osmanlı divan-ı âlisi kâtibi Abdurrahman oğlu Hasan tarafından Arapça’dan Türkçe’ye çevrilmiştir. Kitapta öneminde kullanılan ilaçlar, yabancı dildeki adları, hazırlanma ve kullanma şekilleri ile tedavide kullanıldığı yerler ayrıntılı bir şekilde anlatılmaktadır (8).

• Gunyetü’l-Mihsalin fi tercemeti Tuhfeti’l-Müminin/Ahmed Sânî, B. Hasan/ Türkçe/1176/1762 Talik/26x16,20x10 cm./443 yk., 27 st Meşin ciltli, miklepli, şemseli, köşebentli/ (Çelebi Paşa Mühürü var) Selimiye Yazmalar Kütüphanesi, Tasnif No: 610, Demirbaş No: 4714
• Maddetü’l-Hayat/ Ak Şemseddin, Mehmet B. Hamza/ Türkçe/ Mustafa Nesif/ 21x15, 16x9 cm., 6-17 yk., 13 st, Selimiye Yazmalar Kütüphanesi, Tasnif No: 610, Demirbaş No: 531
• Hallü’l-Şerhü’l-Mucez /Aksarayi, Cemaleddin Muhammed B. Muhammed/ / Arapça/ 891 H./ Abdullah/ Nesih/ 18x12, 14x7 cm./ 225 yk. 23 st./ Meşin ciltli, Şemseli, Miklepli/ Selimiye Yazmalar Kütüphanesi, Tasnif No: 610, Demirbaş No: 4719
• Rahat ün Nufus/ Âlî, Mustafa/ Türkçe/ 986/1578/ Nesif/ 21x14, 14x9 cm./ 158 yk, 15 st/ Meşin ciltli, Şemseli, Miklepli/ Selimiye Yazmalar Kütüphanesi, Tasnif No: 610, Demirbaş No: 600
• Tezkiretü’l-Davut Antâki/ Antâki, Davud/ Arapça/ 1. c. Nesih 21x16, 19x12 cm./ 358 yk./ 21 st./ Meşin ciltli/ Şemseli/ Miklepli (Çelebi Paşa mühürü ) Selimiye Yazmalar Kütüphanesi, Tasnif No: 610, Demirbaş No: 4712
• Tezkiretü’l-Davut Antâki / Antâki, Davud/ Arapça/ 2. c. 1044/ 1634 Nesih/ 21x16, 19x12 cm./ 190 yk./ 21 st./ Meşin ciltli/ Şemseli/ Miklepli (Çelebi Paşa mührü var) Selimiye Yazmalar Kütüphanesi, Tasnif No: 610, Demirbaş No: 4712
• Bel Soğukluğu Hastalığı/ Türkçe/ Nesih/ 21x14, 18x10 cm 19-21 yk. 15 st./ Meşin ciltli/ Selimiye Yazmalar Kütüphanesi, Tasnif No: 610, Demirbaş No: 2139
• Hafızü’l-İtidâl / Beyzade-i Rumi/ / Arapça 993/ 1585 Müellif Hattı Nesih 22x14, 15x70 cm. 71 cm. 13 st. Sırtı meşin, üzeri kağıt kaplı/ Selimiye Yazmalar Kütüphanesi, Tasnif No: 610, Demirbaş No: 649
• Muhtasar Zahire-i Harzemşahi / Curcani, Zeynüddin İsmail B. Hüseyin/ / Farsça, 33x22, 26x17 cm. 62 yk. 25 st., Meşin ciltli/ Selimiye Yazmalar Kütüphanesi, Tasnif No: 610, Demirbaş No: 438
• Zahire-i Harzemşahi /Curcani, Zeynüddin İsmail B. Hüseyin/ Farsça 669- 1270 Nesih/ 34x26, 25x18 cm. 325 yk, 23 st. Meşin ciltli, şemseli, Selimiye Yazmalar Kütüphanesi, Tasnif No: 610, Demirbaş No: 435
• Zahire-i Harzemşah-i/ Curcani, Zeynüddin İsmail B. Hüseyin/ Farsça, Nesih, 29x20, 24x14 cm., 198 yk, 210 st., Sırtı beyaz üzeri meşin kaplı, şemseli miklepli, Selimiye Yazmalar Kütüphanesi, Tasnif No: 610, Demirbaş No: 975
• Sikencübin/ Ebi El-Hasan, B. Abdullah/ Arapça 1001/ 1592 H. Mehmet B. Mehmet El-Dımışki, Nesih 19, 7x11,5 - 14,5x56 cm. 4 yk, 22 st kağıt kaplı (Mecmuatü’r-resail) Selimiye Yazmalar Kütüphanesi, Tasnif No: 610, Demirbaş No: 582/
• Al Muncez Şerh ül-Mucez / Emsâti, Muzafferüddin Mahmut B. Ahmed/ / Arapça 1.c. 1096/1684 nesih, 29x20, 380 yk. 35 st., sırtı meşin, üzeri kağıt kaplı (Çelebi Mustafa Paşa mührü var) Selimiye Yazmalar Kütüphanesi, Tasnif No: 610, Demirbaş No: 4713
• Göz Seğirmesinin Tefsiri Ve Hastalıkları/ Türkçe nesih/ 21x 14, 18x11 cm, 96-97 yk., 15 st, meşin ciltli., Selimiye Yazmalar Kütüphanesi, Tasnif No: 610, Demirbaş No: 2139
• Cami’i Müfredatü’l-Edviye ve’l-Ağdiye İbn Baytar, Ebubekir Abdullah B. Muhammed/ / Arapça 1. c Muhammed. Nesih 25x19, 21x14 cm. 198 yk. 25 st. Meşin ciltli, şemseli/ Selimiye Yazmalar Kütüphanesi, Tasnif No: 610, Demirbaş No: 298
• Cami’i Müfredatü’l-Edviye ve’l-Ağdiye / İbn Baytar, Ebubekir Abdullah B. Muhammed/ / Arapça 2. c 535 H. Muhammed. Nesih 25x19, 21x14 cm. 237 yk. 25 st. Meşin ciltli, şemseli/ Selimiye Yazmalar Kütüphanesi, Tasnif No: 610, Demirbaş No: 298
• Cami’i Müfreatü’l-Edviyet ve’l-Ağdiye / İbn Baytar, Ebubekir Abdullah B. Muhammed/ / Türkçe 1.c Nesih 26, 5x18, 20,5x12 cm. 239 yk. 16 st. Meşin ciltli, şemseli/ Selimiye Yazmalar Kütüphanesi, Tasnif No: 610, Demirbaş No: 4720
• Minhacü’l-Beyan/ İbni Cezle, Ali (Yahya) B. İsa/Arapça, 614/1217 Arab. 27x18, 21x14 cm, 209 yk. 23 st. Meşin ciltli, şemseli, (Sultan Selim Mührü var) Selimiye Yazmalar Kütüphanesi, Tasnif No: 610, Demirbaş No: 328
• Şerh-i Külliyatü’l-Kanun / Yakup B. İshak, / Arapça, Arab. 23x16, 18x12 cm., 25 yk, 22 st, Meşin ciltli (Mecmuatü’r- Resail) Tasnif No: 610, Selimiye Yazmalar Kütüphanesi, Demirbaş No: 736
• Vak’a-i Taun / 5/ Mehmed, Şeyh/ Arapça. Nesih, 20, 8x15, 6, 16, 7x10,2 cm., 5 yk. 21st, meşin ciltli (mecmuatü’r-Resail) Tasnif No: 610., Selimiye Yazmalar Kütüphanesi, Tasnif No: 610, Demirbaş No: 858
• Telvih ilâ Karar El-Tenkin / Mehmetd B. Ebi Nasar/ Arapça, 1001 H. Mehmed B. Mehmet El-Dımişki, Nesih. 19,7 x11, 5 x66 cm, 61 yk. 23 st, kapıt kaplı, (Mecmuatü’r-Resail) , Selimiye Yazmalar Kütüphanesi, Tasnif No: 610, Demirbaş No: 582
• El Musannaf El-Kanun El-Metin Min El-Tıb/ Arapça, Nesih, 18,4 x 14, 12,2 x 7,8 cm, 34 yk, 25 st, sırtı meşin, üzeri kağıt kaplı (Mecmuatü’r-Resail), Selimiye Yazmalar Kütüphanesi, Tasnif No: 610, Demirbaş No: 501
• Menafiün’-Nas / Nidai, Ankaravi/ Türkçe, 1072/1661 Nesih 20 x13, 16 x10 cm, 222 yk. 13 st. meşin ciltli, Selimiye Yazmalar Kütüphanesi, Tasnif No: 610, Demirbaş No: 561
• Risale-i Tıbbu’n-Nebi/ Arapça, Nesih, 22 x16, 14, 6 x7,1 cm, 7 yk, 23 st, sırtı meşin, üzeri kağıt kaplı, Selimiye Yazmalar Kütüphanesi, Tasnif No: 610, Demirbaş No: 790
• Risale-i Tıb/ Tükçe/ Nesih/ 24 x18, 15 x11 cm,58 yk, 11 st, Tasnif No: 610., Selimiye Yazmalar Kütüphanesi, Demirbaş No: 2207
• Risaletün Fit-Tıb “Kitab Min El-Tıb”/ Arapça, Nesih 22 x16, 17 x11 cm, 126 yk, 15 st, Sırtı Meşin üzeri kağıt kaplı, Selimiye Yazmalar Kütüphanesi, Tasnif No: 610, Demirbaş No: 237
• Gayetü’l-Beyan fi Tedbiri Bedeni’l-İnsan / Salih, B. Nasrullah/ / Türkçe Talik, 17 x12, 14 x9 cm, 231 yk, 18 st, Meşin ciltli, şemseli, meklepli., Selimiye Yazmalar Kütüphanesi, Tasnif No: 610, Demirbaş No: 460
• “Sınaat el-Tıb” Arapça, 1001/ 1592 Mehmed B. Mehmet Dımaşki Nesih, 19,7 x11,5, 3 x6,1 cm, 22 yk, 23 st, kağıt kaplı (Mecmuatü’r-rasail) , Selimiye Yazmalar Kütüphanesi, Tasnif No: 610, Demirbaş No: 562
• “Şer Fusul-i Irakiyye” Tacü’r-Razi, Mahmud B. Ali/ Emaliü’l-Irakiyye / Arapça Arab./ 19 x14, 17 x11 cm/ 13 yk 21 st/ Meşin ciltli, Selimiye Yazmalar Kütüphanesi, Tasnif No: 610, Demirbaş No: 521
• Tebziri, Ebu Sina Muzaffer B. Emir Hac/ Şerhi İblak/ Arapça/ 743/ 1342 Müellif hattı./ Talik/ 24 x16, 16 x11 cm,/ 28 yk, 22 st/ meşin ciltli, şemseli/ Selimiye Yazmalar Kütüphanesi, Tasnif No: 610, Demirbaş No: 272
• Tezkiretü’l-Müfide fi’l-Muhimmati’t-Tıbbiye/ Arapça, Arab. 989/ 1581 23 x16, 18 x12 cm, 35 yk, 22 st,/ Sırtı meşin, üzeri kağıt kaplı, Selimiye Yazmalar Kütüphanesi, Tasnif No: 610, Demirbaş No: 917
• Tıbb’ün Nebi/ 968/ 1560 Ali/ Nesih/ 29 x21, 21 x1 cm, 146 yk, 17 st/ meşin ciltli, şemseli, miklepli, (Çelebi Paşa mühürlü). Selimiye Yazmalar Kütüphanesi, Tasnif No: 610, Demirbaş No: 4717

Sultan II. Bayezid Medresesi ve Dârüşşifası’nda Okutulan El Yazması Tıp Kitapların Dijital Ortama Aktarılması

Bu kitaplar, günümüzde (2010), Selimiye Camii’nin iç kısmında hünkâr mahfelinin karşısında ki camlı bölmede yer alan 175 x 420 ebadında küçük bir oda ile 900 x 665 ebatlarında geniş bir salondan oluşan “Edirne Selimiye Yazma Eserler Kütüphanesi”nde, camlı dolaplarda muhafaza etmektedirler.

2004 yılında kütüphane de, Kültür ve Turizm Bakanlığı’nın yazma eserlerin dijital ortama aktarma projesi kapsamında çalışmalar başlatılmıştır. Bu çalışmalar kapsamında ilk önce tıp yazmalarının çekimine başlanmıştır. Fakat yapılan çekimlerde istenilen sonuç alınmamış, çekimleri yapılan eserlerin çok iyi okunmadığı görülerek bırakılmış. Bu arada başka eserlerin çekimine devam edilmiştir. Daha sonra yeniden tıp yazmalarına dönülerek, bu defa üzerine cam konularak yeni bir sistem denenmiş ve bu sistem başarılı olmuştur.

Böylece, Edirne Sultan II. Bayezid Dârüşşifası ve Tıp Medresesi’nde okutulan tıp kitapları, dijital ortama aktarılmıştır. Mart 2006’da Edirne Selimiye El Yazmaları Kütüphanesi’nde bulunan yazma eserlerin dijital ortama aktarılarak, dijital arşiv oluşturma çalışmalarının tamamlanması üzerine, diğer yazma eserlerle birlikte, el yazması tıp kitapları da araştırmacıların hizmetine sunulmuştur (9).

SONUÇ

Gerek Evliya Çelebi’nin anlattıkları gerek vakfiyesi gerekse vakfiyede yazılan kitaplar bu medresenin tıp medresesi olduğunu, dârüşşifa ile birlikte tıp eğitimi verdiğini doğrulamaktadır. Vakfiye de medresede bulunan kütüphaneden bahsedilmekte fakat dârüşşifa da bir kütüphanenin var olduğunu yazmamaktadır. Tıp kitapları, medresenin kütüphanesinde bulunmakta ve vakfiyeye konulan şartla da bu kitapların medreseden dışarı çıkması da yasaklanmıştır. Ayrıca, vakfiye düzenlenmesinden daha sonraki zaman dilimi içinde “Sultan Selim, Çelebi Mustafa Paşa ve Molla Osman” tarafından dârüşşifaya vakfedilmiş olan tıp eserlerini de bulunması bu medresenin tıp medresesi olduğunu fikrini güçlendirmektedir.

Bugün Edirne Selimiye Yazma Eser Kütüphanesi’nde bulunan “Sultan II. Bayezid Medresesi ve Dârüşşifası”na vakfedilen bu kitapların dijital ortama aktarılması, bazı yazma eserlerde, kullanılan mürekkep nedeniyle oluşan yanmalar, söz konusu eserleri yıllar sonra okunamayacak hale getireceğinden, aynı zamanda bu eserlerin korunmasını da sağlamış olduğu gibi, eserlerin yıpranmalarını da önleyerek, böylece gelecek kuşaklara sağlıklı bir şekilde aktarılmasını sağlayacaktır.

Ayrıca bu çalışma, eserler üzerinde araştırma yapacak olanların da kolayca hızlı ve ekonomik bir şekilde esere ulaşmasını sağlanmıştır.

KAYNAKLAR:

1. Hoca Sâdettin Efendi; Tâcüttevarih, Yayınlaştıran: Parmaksızoğlu İ., Cilt: 3, İstanbul, Kültür Bakanlığı Bilim Dizisi 1, 1979, s. 236-262
2. Kazancıgil R.; Edirne Sultan II.Bayezid Külliyesi, Trakya Üniversitesi Rektörlüğü Yayınları No:7, Kütüphane ve Dokümantasyon Daire Başkanlığı Yayınları No:1, Edirne,1997, s:13-89
3. Yüksel A.; Osmanlı Mimarisinde II. Bayezid Yavuz Selim Devri, İstanbul, İstanbul Fetih Cemiyeti’nin 83. Kitabı, Osmanlı Mimarisi Serisi’nin V.Cildi., 1. Baskı,1983, s. 103.
4. Danışman Z.; Evliya Çelebi Seyahatnamesi Cilt: XI, İstanbul, 1979, s. 20
5. Gökbilgin M. T.; XV. ve XVI. Asırlarda Edirne Paşa Livası, “ek bölüm”, I.bsk. , İstanbul, Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, No:508, İstanbul-1952, s. 1-178.
6. Gökbilgin M. T.; XV. ve XVI. Asırlarda Edirne Paşa Livası, “ek bölüm”, II.bsk., İstanbul, İşaret Yayınları, 2007,s. 1-179
7. Uzluk F.N.; “Edirne Kitaplığındaki Tıp Yazmaları” Edirne’nin 600. Fetih Yılı Armağan Kitabı, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınlarından VII.seri-Sa.43, 1965, s. 321-335.
8. Kazancıgil R.; “Edirne Selimiye Kitaplığındaki Hekimliğe Ait El Yazması Eserler” Edirne İl Halk Kütüphanesi Bülteni, 1987, S. 9, s. 9–37.
9. Gökçe N, Öncel M; “Edirne Selimiye Yazma Eser Kütüphanesi’ndeki Eserlerin Sayısal Ortama Aktarılması,The Digitization Of The Manuscripts Kept İn Manuscript Library Edırne,” Balkan Ülkeleri Kütüphaneler Arası Bilgi- Belge Yönetimi ve İşbirliği Sempozyumu 5-7 Haziran 2008, Bildiri Kitabı, Trakya Üniversitesi Rektörlüğü Yayınları, Edirne,2008, s: 387-393

Fotoğrafları çeken Prof. Dr. H.Murat Tuğrul.

Notlar: