Edirne hamam ve ev hamamları

Özet

Edirne hamam ve ev hamamları

Osmanlı evlerinde yıkanma işleminin yapıldığı yerler ev hamamı ve gusulhanelerdir. Evliya Çelebi Edirne’de çok sayıda hamam ve üç bin yüz elli kadar ev hamamı olduğundan söz eder. Seyahatname’ye göre Edirne’de gusulhanesiz ev yoktur. Dr. Tosyavizade Rıfat Osman Bey ise yirminci yüzyılın ilk çeyreğinde Edirne’de kırk üç hamam bulunduğunu, birçok evde ise ev hamamı bulunduğunu belirtir. Rıfat Osman’ın Edirne Tarihi adlı basılmamış eserine göre Edirne ev hamamlarının bazıları birden çok kurnalıdır. halvet, sedirlik (soyunma odası), çamaşırlık, mermerlik (hamam sofası) ve kubbe Edirne ev hamamlarında yer alan birimlerden başlıcalarıdır. Rıfat Osman’ın adı geçen eserinde bazı ev hamamlarına ait çizim ve krokiler de mevcuttur. Funda Aşut’a göre 2012 yılında Edirne’de on dört hamam mevcuttur. Ev hamamlarının yerini duşu, küvetli ya da jakuzili banyolar almıştır. Modern ve tarihi konutlarda ev hamamları konusunda bir çalışmaya rastlanmamıştır.

Anahtar Kelimeler: Edirne, Hamam, Ev, Ev Hamamları

Summary

Public and house baths in Edirne

Bathing places in Otoman houses are called hamam and gusulhane. Evliya Çelebi reported that there were many public hammams and 3.150 house-hammams in Edirne. According to seyahatname of Evliya Çelebi each houses in Edirne has a gusulhane. Dr. Tosyavizade Rıfat Osman states that there were 43 public hammams and many house-hammams in Edirne around the first quarter of 20th century. In the unpublished work of Rifat Osman entitled "the History of Edirne" he reported that many of the houses had multi-basin hammams. Some of the main parts of Edirne house-hammams are halvet (private room), sedirlik (changing room), çamaşırlık (laundry room, mermerlik (hamam sofa) and kubbe (dome). The work of Rifat Osman contains several drawings, sketchs and illustrations of these house-hammams. In 2012, it has been reported that there were 14 public hammams in Edirne. Nowadays, showers, bath tubes and whirlpools displaced house-hammams.

Keywords: Edirne, Bath, House, House Baths

GİRİŞ

Hamam – Ev Hamamı Nedir ?

Türk Dil Kurumu sözlüğüne göre Hamam : Yıkanılacak yer, halkın yıkanma gereksinmesini karşılayan mimarlık yapıtıdır.

Ev Hamamı: Evlerde yıkanmaya ayrılan bölüm. Günümüzün deyimi ile banyolar...

Biz hamamları kısaca, dini inançlar, gelenek ve göreneklerin etkisinde kalınarak, temizlik ve eğlence yeri olarak kullanılmış, içinde yıkanılan, suyu ısıtılmış, üstü kapalı mekânlar olarak tanımlayabiliriz.

Hamamlar, insanlık tarihi boyunca bir uygarlık aşaması olarak görülmüştür. Eski uygarlıklarda insanlar, suda bütün günahlarını ve fenalıklarını giderici bir kuvvet olduğuna inanırlardı.

Eski Yunan’da Gymnase’lerde soğuk ve sıcak hamamlar vardı. Atletler burada yaptıkları egzersizden sonra yıkanırlardı. Romalılar da hamamlara çok önem vermişlerdir.

Türkler de temizliğe verilen önem doğrultusunda hamam çok önemlidir (1). Türkler, memleketin ikinci ve üçüncü derecedeki şehir ve kasabalarında da, örnekleri günümüzde de görülen hamamlar yapmışlardır. Hamamların yapılmasında Roma ve Bizans hamamları örnek olarak alındıklarından, bazıları sağlık kurallarına uygun düşmemişlerdir (2).

Türk Hamamında en önemli özellik dış mekânın sadeliğidir. İç mekân ise, en ince ayrıntılarına varıncaya kadar onu inşa eden sanatkârın ince zevkinin eseri sayılabilir.

Hamamların Kullanış Şekli…

Hamamlar kullanış itibariyle özel ve genel olmak üzere iki sınıfa ayırıldıkları gibi çifte hamam denilen şekliyle, kadın ve erkekler için ayrı ayrı yapılmış hamamlar varsa da daha çok aynı hamam, belirli günlerde kadınlara ve erkeklere tahsis edilerek kullanılmaktadır (3).

Hamamlar, soyunmalık, soğukluk ve sıcaklık olmak üzere üç bölümden oluşmaktadır.

Soyunmalık: Hamam kapısından çok defa üstü örtülü bir taşlığa girilir. Burada müşterilerin bıraktığı emanetlerin saklandığı dolaplar mevcuttur.

Soğukluk: Hamamın iç kısmına girmeden önce bir süre oturularak vücudun sıcağa alıştırıldığı yerdir. Etrafı, birkaç basamakla çıkılan, sofa adı verilen sekiler ile çevrelenmiştir. Yıkanan kimseler, bu sekilerde uzanıp dinlenirler. Sekilerin altında ayakkabıların konulmasına yarayan özel kemerli oyuklar bulunmaktadır.

Soğukluğun kubbesinin ortasında bir aydınlık feneri tam altında da bir fıskiyeli havuz bulunur. Buradan ılıklığa geçilir. Burada dinlenmek, temizlenmek için mermer setler, helalar ve temizlik hücreleri bulunmaktadır.

Sıcaklık: Hamamın en sıcak yeridir. Burası sıcak olduğu kadar da rutubetlidir. Sıcaklık yeri her hamam da farklıdır. Burası bazı bölümlere ayrılır: Herkesin teker teker yıkandığı yere kurnabaşı, kapalı ve yalnız başına yıkanma hücrelerine ise halvet adı verilir (1-3).

Tosyavizade Dr. Rıfat Osman Bey, bugün Türk Tarih Kurumu’nda bulunan Edirne’de 25 Yıl başlıklı basılmamış eserinde "Mimar Sinan ve Onun yetiştirmesi üstatların yaptıkları hamamlarda, öbürlerindeki eksiklikler tamamlanarak, havalandırma konusu bilimsel yolla sağlanmış ve köşelerdeki halvetlerin aralarındaki sofalara daha başka şekiller verilerek iç görünüşleri güzelleşmiş, kubbelerdeki pencerelerin sayı ve şekilleri de değiştirilerek ruhları sıkan karanlık ortadan kaldırılmıştır (4)." Demektedir.

Sıcaklıkta bir de üzerine uzanıp ter dökülen göbek taşı bulunmaktadır ki, burası, hamamın mermer kaplı zemininden daha yüksek yapılmış ve çeşitli geometrik şekillerde olabilen yerdir. Aydınlanmayı kubbe ve tonozlarda açılan tepe pencereleri sağlanmaktadır. Hamamın suyunun ısınmasını sağlayan bölüme de "Külhan" adı verilmektedir.

Edirne Hamamları...

Edirne’nin ilk şehir tarihçilerinden olan Abdurrahman Hibri, Enis-ül Müsâmirîn adlı eserinde Edirne’de otuz üç hamamın bulunduğunu, bunlardan yirmi ikisinin çalışır, on birinin de harap durumda olduğunu yazmaktadır (5).

Dr.Rıfat Osman Bey ise, Osmanlıların Edirne’de otuzdan fazla çarşı hamamı yaptıklarını bunların on üçünün hizmet verir durumda olduklarını, çarşı hamamlarının halka açık olmakla birlikte her esnafın kendine ait hamamlara gittiğini yazmaktadır (6).

Osmanlılar Döneminde Yapılan Edirne Hamamları

• Saray Hamamı
• Selimiye Hamamı
• Sultan II .Bayezid Hamamı
• Tahtakale Hamamı
• Topkapı Hamamı
• Sokullu Mehmet Paşa Hamamı
• Şifa Hamamı
• Tahtalı Hamamı
• Beylerbeyi Hamamı
• Abdullah Hamamı
• Yeniçeri Hamamı
• İbrahim Paşa Hamamı
• Tahmis Hamamı
• Mezit Bey Hamamı
• Ahi Çelebi Hamamı
• Çuhacılar Hamamı
• Gazi Mihal Hamamı
• Küçük Hamam
• Kazasker Hamamı
• Boyacılar Hamamı ( 4-9)
• Kasım Paşa Hamamı
• Alaca Hamam
• Fil Hamamı
• Ağa Hamamı

Edirne’nin hamamları önceleri bazı özelliklere sahip olup, bir sınıf halk veya esnafa ait olan hamama öbürlerinin girmesi yasaklanır veya hoş görülmezmiş. Örneğin; Muradiye Mahallesi, Muradiye Yokuşunda bulunan hamamın yeniçeri odalarına yakın olması ve onların daima bu hamama gelmesinden dolayı Yeniçeriler Hamamı olarak adlandırılmıştır (4).

Halk arasında Sokullu Hamamı olarak bilinen Sokullu Mehmet Paşa Hamamı ise, gerek Edirne ve gerekse tıp tarihimiz açısından önemli bir yere sahiptir.

Sokullu Hamamı ve Laydi Monteque

Bu hamam, her yıl güllerin açtığı mevsimde Edirne’de aşıcı kadınlar tarafından çocuklara çiçek aşısı yapıldığı hamamdır.Laydi Monteque’nun bu hamamda kendisi ve oğluna çiçek aşısı yaptırmış, İngiltere’ye yazmış olduğu mektuplarıyla Edirne’de bu hamamda uygulanmakta olan çiçek aşısını dünyaya duyurmuştur (8,9).

Geçmişte olduğu gibi günümüzde de Kırkpınar’da başpehlivanın yıkanması için Mezit Bey Hamamı’na götürülmesi geleneği devam etmektedir. Hamamlar ve Sağlık…

Rıfat Osman’ın Edirne Tarihi adlı basılmamış eserine göre:

"Portakallar, limonatalar, turşular ve dolmalarla hamama gidip yirmi beş otuz kere sabun sürünenlerin, beş altı saat hamamda kalanların, bina ne derecelerde sağlığa uygun olursa olsun, sağlıklarına veda etmeleri doğaldır.

Çocukluğumuzdan hatırlarız ki sabahtan akşama kadar hamamda kalıp da evlerine dönenlerin, başına çatkısını bağlamayan, şakaklarına ... yapıştırmayan ve bütün bu acıları "hamam anası" na ve bilinmez daha ne olmaz nedenlere dayandırmayan eski model hanımlarımız az değildi.

Hamam eğlencelerimizin günümüzde pek de yaşanılamadığı bugünün hayat pahalılığında ve yakacak azlığından ileri geldiğini tahmin ediyoruz. Edirne’de de en sonuncusu, Mehmet Paşa Hamamı olmak üzere otuz ... hamam yapılmış idi (4).

Özel Hamamlar…

Ev, konak ve saraylarda genel hamamların küçük bir örneği halinde inşa edilmişlerdir. Ev hamamları bir veya birkaç odacıktan mürekkeptir. Bu tür hamamlarda, gerekli görülmediği için soyunma yerleri ve bazen de ılıklıklar içeresindedir.

Konak ve saray hamamları ekseriya bir giriş ile sıcaklıktan veya tek havletten ve külhan kısmı tuğla kanallar ile gizlenmiş basit bir ocak ve su haznesinden mürekkeptir. Topkapı Sarayı’nın Harem kısmında ve tarihi konaklardaki örnek teşkil eder.

Edirne Ev Hamamları...

Edirne’de halkın temizliği için hizmet veren bu hamamlardan başka, sarayların konakların her evin kendi ihtiyaçlarına göre ufak veya büyük yıkanma yerleri mevcuttur.

Edirne Saray’ındaki Hamamlar...

Yeni Edirne Sarayı’nı (Saray-ı Cedide-i Âmire) yi padişahın evi olarak düşündüğümüz takdirde buradaki hamamları da "Ev Hamamı" olarak kabul etmemiz gerekir.

Dr.Rıfat Osman Bey’in basılmamış "Resimli Edirne Tarihi" adlı eserinde Aşık Ali Risalesine dayanarak yazmış olduğu Edirne Sarayı’nda bulunan hamamların listesi şöyledir:

1. Valide Sultan Hamamı : Harem-i Humayunda Lâli Hamamı diye ünlüdür.
2. Hastalar Hamamı : Harem-i Humayunda.
3. Kızlar Ağası Hamamı : Harem-i Humayunda.
4. H_Edirne Sarayı Kum Kasrı Hamamı (2016)’daki durumu_arem Ağaları Hamamı : Harem-i Humayunda.
5. Gedikan Hamamı: Harem -i Humayunda, Divan Kapısı civarında.
6. Zülüflü Baltacılar Hamamı: Sarayda ki dairelerinde.
7. Bostancılar Hamamı: Sarayda ki dairelerinde.
8. Bostancıbaşı Hamamı: Bostancıbaşı Kasrı içinde.
9. Kum Kasrı Hamamı: Kum Kasrı içinde
10. Yatak Hamamı: Harem -i Humayunda.
11. Hazine Kethüdası Hamamı: Kubbealtı civarında.
12. Harem-i Humayun Hamamı: Haremde Yatak Hamam diye tanınır (4,9).

Eserde, bu isim listesinin altında "Enderun Hamamları eklenirse Edirne Sarayı’nda toplam 22 adet zengin ve metin (sağlam yapılı) hamam var olduğu" yazılıdır.

Edirne Ev Hamamları…

Dr.Rıfat Osman Bey, basılmamış "Edirne’de 25 Yıl" adlı Edirne Tarihi ile ilgili çalışmasında Edirne Ev Hamamları ile ilgili şunları yazmaktadır:

Edirne evlerinin çoğunda hamam yapılmıştır. Evliya Çelebi bu konu hakkında diyor ki; "Edirne şehri ileri gelenlerinin dediğine göre, bu şehirde toplam üç bin yüz elli adet soylular hamamı vardır ki, nice vekiller ve vezirler saraylarında ikişer üçer özel hamam bulunur. En küçük ev de bile birer gusülhane² bulunmaktadır. Ben, nicesini bilirim ki, ikişer üçer hamam vardır(10)." Nüfusun en kalabalık zamanlarında nüfusu 150 bini geçmeyen Edirne’de herkese ait kırk üç kadar büyük hamam yapılmış idi. Bu, halkın temizlenme işine özen gösteren bir sayıdır. Beş odalı bir hamama rastlanmamış gibidir. Evliya Çelebi’nin gusülhane dediği yerler, oldukça geniş bir yer olup, ocaklarla hem suları ve hem de yıkanacak yerleri ısıtmaktadır. Gusülhanesiz ev görülmemiştir. Büyük evlerde yapılan hamamlar özenle süslenmiş, en fazla üç kurnalı, ayrıca bir küçük halvetli³ olanlar da görülmüştür (4).

Genelde kabul olunan proje şudur: Özel ev hamamlarında ocaklı bir soyunma odası, "çamaşırlık" olup, buradan içli, dışlı çift kanatlı bir kapı ile mermerlik denilen bir hamam sofasına girilmektedir. Burada bir hela, bir de halvet vardır. Halvetlerden biri 2X1,20 metre boyutundadır. 9,50 ve 85 …… 100 santimetre derinliğinde bir mermer tekne vardır. Bunun soğuk ve sıcak su akan muslukları vardır. Sofalarda çoklukça zarif çeşmeler yapılmıştır. Hamamda birkaç kurna bulunduğu takdirde bu kurnalardan birinin, diğerlerinden daha süslü olmasına özen gösterilmiştir (4).

Dr.Rıfat Osman Bey, "Edirne’de Türk Evleri " başlıklı makalesinde Kaleiçi’ndeki Vezir Konağının hamam duvarlarının zeminden bir buçuk metre yüksekliğindeki kısmının Rüstem Paşa dönemi çinileri güzelliğindeki çinilerle kaplı olduğu, hamamdaki kurnanın, nakışlı kabartmalarla süslü, bakırdan olması, bu tarzda kurnanın Edirne Sarayı’nda, Harem Dairesinde bir hamamda var olduğunu ve kurnanın mermerden yapılmış ayna taşının oymalarının hayret verecek bir güzellikte bulunduğunu yazmaktadır (11,12).

Edirne ev hamamları içinde sedirlik denilen soyunma odaları, duvarları zarif ve değerli çinilerle kaplı olanlar ve kurnası nakışlı ve yaldızlı bakırdan yapılmış bulunanlar da görülmüş. Hamamların kubbelerinde alçıdan kabartma nakışlar olduğu gibi, beşkûnların⁴, tas camlarına⁵ dizilmelerine ayrıca özen gösterilmiştir.

Çizimler :1

Özel bir hamam kubbesinin iç tarafından görüntüsü. (Bu resmin ... tarafımdan çizilen resmin altında benim⁶ tarafımdan_R.23 Eylül 1326 / M. 6 Ekim 1910_ tarihi yazılmış ve Kaleiçi’nde olduğuna da işaret edilmiş ise de, hangi evde olduğuna ve diğer ayrıntılara ait bilgi verilemedi.)

Çizimler :2

Beylerbeyi Mahallesi’nde 1926’da yıkılan evin hamamındaki büyük kubbe (iç tarafı).

Edirne’nin özel ev hamamlarında yanız birinin sıcak halveti ortasında, fıskiyelerinden soğuk sular akan bir hamam görülmüştür. R.1331/M.1915 Kaleiçi yangınının başlangıcında ….. Topkapı Hamamı civarında dört odalı bir evin içinde idi. Nasır Haçator adlı ev sahibi bu hamamı bütün ayrıntıları ile koruyup, bir oda gibi döşeyerek kullanmakta idi.

Bu hamam, doğal olarak dört odalı bir eve ait olmayıp, her halde bölünmeye uğramış, büyük bir evin parçasıdır (2).

Bu gün Edirne Ev Hamamlarının yerini duşlu, küvetli ya da jakuzili banyolar almıştır. Yeni yapılan bazı evlerde saunaların yapıldığı da görülmektedir.

Bu gün (2017)Edirne (merkez) de Osmanlılar döneminde yapılmış çalışır durumda "Sokullu Hamamı, Mezit Bey Hamamı ve Edirne Saray Hamamı" olmak üzere üç hamam mevcuttur. Özel mülkiyette olan Tahtakale Hamamı bir ara hamam olarak hizmet vermişse de bugün kapalıdır. Günümüzde hamamların yerini büyük otellerin spa merkezleri almıştır.

Modern ve tarihi konutlarda ev hamamları konusunda bir çalışmaya rastlanmamıştır.

Kaynaklar

1. Değer M., 15 ve 16.Yüzyıl İstanbul Hamamlarından örnekler, "I.Edirne Sarayı Sempozyumu Bildirileri" Trakya Üniversitesi rektörlüğü Yayınları No:16, 1.Basım,1999,Edirne.
2. Yentürk N., Beden Temizliği Kültürüne Karşılaştırmalı Bir Bakış "Yeni Tıp Tarihi Araştırmaları The New History of Medicine Studies", 9, İstanbul,2003s:217-228
3. İslam Ansiklopedisi C:5, İstanbul,1950, s:174-178
4. Tosyavizade Dr.Rıfat Osman "Edirne’de 25 Yıl", (Basılmamış eseri). Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi.
5. Abdurrahman Hinrî, Enisü’l Müsâmirîn, Çev: Ratip Kazancıgil, Türk Kütüphaneciler Derneği Edirne Şubesi Yayınları No:24,s:45-47
6. Tosyavizade Dr.Rıfat Osman, Edirne Rehnüması, Çev; Ratip Kazancıgil, 3.bsk.,Edirne Valiliği Kültür Yayınları, İstanbul,2013, s:83-84
7. Peremeci O.N, Edirne Tarihi, İstanbul, 1939,s:94-98
8. Ünver S., Edirne’nin Tıp Tarihindeki Ehemiyeti, "Üniversiteler Haftası Edirne Konferansları,"İstanbul, 1958,s:3-24
9. Kazancıgil R, Gökçe N, Bilar E, Edirne’nin Sağlık ve Sosyal Yardım Tarihi (1361-2008).Cilt. I, Trakya Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2009, s:171-178
10. Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Tükçeleştiren; Zuhuri Danışman; Altıncı Kitap, İstanbul, 1970,s:17-18
11. Kazancıgil R, Gökçe N, Tosyavizade Dr.Rıfat Osman’ın Kaleminden Edirne, Edirne Belediye Başkanlığı Yayınları No:12, I.Bsk. Edirne 2013,s:46
12. Tosyavizade Dr.Rıfat Osman, Edirne Abideleri, Edirne’de Türk Evleri-V, "Milli Mecmua", Yıl:4, No:78, Cilt:7, 1927,s:1261-1265

Notlar

1. Trakya Üniversitesi Tıp Fakültesi Tıp Tarihi ve Etik Anabilim Dalı/Edirne
2. Gusülhane: Eski evlerde, içinde yıkanılabilir biçimde yapılmış küçük bölme.
3. Halvet: 1. Hamamlarda tek kişilik yıkanma hücresi. 2.Hamamlarda çok sıcak küçük yer. 3. Hamamlarda terlemek için yapılmış sıcak yer.
4. Beşkûn: Tepe camlı hamam kubbelerine denilmektedir.
5. Tas Cam: Hamam kubbelerine konulan, camdan yapılma ve kâse kapaklarına benzeyen şeylere Edirne’de verilen isim. En eski hamamlarda, İstanbul’da yapılanlardan olmak üzere, dikey kesitlerinde görüldüğü gibi, yüzleri dalgalı olanlarına rastlanmıştır.
6. Dr.Rıfat Osman Bey