Edirne Selimiye Yazma Eser Kütüphanesi’nde Bulunan Tıp Yazmalarından Bir Örnek: Zahire-i Harzemşahî

Öğr.Gör.Nilifer Gökçe¹

Özet

Zahire-i Harzemşahî’nin Edirne Selimiye Yazma Eser Kütüphanesi’nde, eski 1671, yeni 4721 numarada kayıtlı nüshası Abdullah b. Ahmed b. Ali tarafından kopya edilmiştir. Kopya ediliş tarihi yazılı değildir.

Eser, Farsça olarak kaleme alınmıştır. Yazarı, XII. yüzyılda yaşamış olan Ahmed b. Mehmed b. Hüseyin b. İsmail el- Cürcânî’dir (...Ölümü: H.531/M.1137). 47,5 x 33.5cm. boyutlarındadır. Kahverengi mor arası ince deri bir cilt ile kaplıdır. Kitap 344 yaprak olup, son iki yaprağı boş ve numarasızdır. Kitabın ilk yaprağının üst kenarında 22x7cm. lik bir süsleme bandı içinde “Kitab-al Zahire-i Harzemşahî” yazılıdır.

Zahire-i Harzemşahî, kendi içinde on kitap halinde düzenlenmiştir. Bu kitaplardan birincisinde tıbbın tarifi, faydaları anlatıldıktan sonra, anatomiden bahsedilmektedir. Diğer sekiz kitap, doğrudan doğruya hastalık ve sağlıkla ilgilidir. Onuncu kitap ilaçlara ayrılmıştır. Her kitap, yine kendi içinde makalelere, makalelerde konularına göre bölümlere ayrılmıştır.

Anahtar Kelime: Curcani, Zahire, Zahire-i Harzemşahî , Edirne, Tıp, Hastalık

Summary

An Example of Medical Manuscripts in the Edirne Selimiye Manuscript Library: ZAHİRE-İ HARZEMŞAHÎ

The copy of Zahire-i Harzemşahî, which is newly registered with identification number 4721 (previously registered with identification number 1671), in the Edirne Selimiye Manuscript Library was reproduced by Abdullah b. Ahmed b. Ali. The reproduction date is not known.

The book was written in Persian. Its author is Ahmed b. Mehmed b. Hüseyin b. İsmail el- Cürcânî, who lived in the XII. Century (Dead: B.C.531/A.D.1137). Size of the book is 47.5 x 33.5cm. It is covered with a brown-purple thin leather. The book has 344 sheets and the last two sheets are blank and unnumbered. "Kitab-al Zahire-i Harzemşahî" is written in a 22x 7cm decorative band at the upper edge of the first sheet of the book.

Zahire-i Harzemşahî itself consists of ten volumes. In the first of these volumes, after the definition and the benefits of the medicine are explained, anatomy is mentioned. The other eight volumes are directly related to disease and health. The tenth book is devoted to drugs. Each volume in-itself consists of articles; each article is divided into sections by their subject.

Keywords: Curcani, Zahire, Zahire-i Harzemşahî, Edirne, Medicine, Diseases

GİRİŞ

Edirne Selimiye Yazma Eserler Kütüphanesi’nde bulunan tıp yazmaları arasında dikkati çeken ve en önemlisi olan “Zahire-i Harzemşahî” bilim dünyasında “Tésor du roi du Hwarzem” adıyla da bilinmekte olup, özellikle “Thesaurus” adı ile ün salmıştır ².

Tıp dünyasının bu ünlü eserinin yazarı Ahmed bin Mehmed bin Hüseyin bin İsmail el- Cürcânî’dir. Kendisi XII. Yüzyılda Harizm bölgesinde yaşamış, H.531/M.1137’de ölmüştür.

İsmail el- Cürcânî’’nin Harzemşah’lar adına yazdığı ve içersinde 450 bin kelime ile dikkati çeken bu eserin (Zahire’nin) yazılış tarihi H.Rabiulahir 526/M.Şubat/Mart 1132’dir. Eser, döneminin tıp eserlerinin aksine Arapça değil, Farsça olarak kaleme alınmıştır.

Zahire-i Harzemşahî’nin Edirne Selimiye Yazma Eser Kütüphanesi’ne kayıtlı nüshası Abdullah oğlu Ahmed oğlu Ali tarafından kopya edilmiştir. Fakat kitabın kopya ediliş tarihi yazılı değildir. Eser, kütüphane de; eski 1671 ve yeni 4721 numara da kayıtlı olup, tasnif numarası 610’dur. Kitap, dıştan dışa 47,5 x 33.5cm. boyutunda ve 0.5 cm. kalınlığındaki karton üzerine kahverengi mor arası ince deri ile kaplı bir ciltle korunmaktadır.

Her iki kapağın dış yüzlerinin göbekleri ile köşeleri dönemin özelliğini taşıyan motiflerden oluşturulmuş şemselerle süslenmiş ve kenarları 1,5 cm. eninde zincir işlemeli sularla çevrilmiştir.

Kitaba iki ayrı kalemle sayfa numarası verilmiş olup, daha eski numaralar her yaprağın sol kenar ortasına, sonradan verilen numaralar ise sağ kenar üst köşesine konmuştur. Her iki numarada sayfanın yalnız bir yüzüne yazılmış olup, her sayı bir yaprağı ifade etmektedir. Bu durumda kitap 344 yaprak olup, son iki yaprağı boş ve numarasızdır.

Kitabın ilk yaprağının birinci yüzünün üst kenarında 22x 7 cm.lik bir süsleme bandı içinde “Kitab-al Zahire-i Harzemşahî” yazılıdır. Sayfa ortasında dışı 20 cm. çapında iç içe daireler halinde süslemelerle çevrili bir madalyon vardır. Bu madalyonun ortası 8 cm.çaplı ve kırmızı zeminlidir ki, bu zeminden bir yazının mevcut olduğu ve zamanla silindiği güçlükle fark edilmektedir. Sayfanın alt kısmında yine üst kenardakine uygun süslemeli bir bant içinde “Musannif el-Seyyid el-Celâl el-Cürcânî” ibaresi bulunmaktadır. Bu yazı da kısmen siliktir.

Bu sayfanın üst sol köşesinde yukarıdan aşağıya doğru daralan satırlarla yazılmış üçgen şeklinde bir metin vardır ki, tercümesi yaklaşık olarak şöyledir:

“Her işini, Kerem sahibi Tanrıya ısmarlamış olan kullara şefkatle muamele eden Tanrı odur. Duacı yoksul Gülşeni Dervişi Hasan, kitapta olanları okudu, içindekilerden bilgi edindi.”

Bundan da kitabın bir zaman Gülşeni Dervişi Hasan’ın elinde bulunduğunu öğrenmekteyiz. Fakat adı geçen dervişin hekim olup, olmadığı hakkında bir bilgiye sahip değiliz.

Aynı sayfanın sol kenarında 18 x 16 cm boyutunda 16 satır üzerinde yazılı metinden, kitabın, Şehzade Bayezid’in başhekimi Mahmut Çelebi tarafından Sultan II.Bayezid’in Edirne de yaptırmış olduğu dârüşşifaya dışarı çıkmamak üzere vakfedilmiş olduğunu, yine bu metinden, kitabın, şehrin kadısının gözetimi altında bulunmasının vakfa şart olarak konulmuş olduğunu öğrenmekteyiz.

Vakıf metinde önemli ifadelerden biri de, vakfı yapan Mahmut Çelebi’nin hem Şehzade Bayezid’in hem de dârüşşifanın hekimbaşısı olduğunun belirtilmesidir. Metnin 4. ve 5. satırların sağındaki beyzi mühürde ise Abdullah bin Ali bin Mehmet künyesi okunmaktadır ki, bu kitabı kopya edenin künyesidir. Bu mührün alt sol köşesinde ise, günümüzde tıp rozeti olarak kullanılan birbirine sarılmış çift yılan motifi bulunmaktadır.

Kitabın birinci sayfasının ikinci yüzünde ise, önsöz yer almaktadır. Zahire-i Harzemşahî, her biri ayrı bir “Kitap” olarak adlandırılan, on bölümden yani “on kitaptan” meydana gelmiştir. Her kitap yine kendi içinde “makalelere”, makaleler de “bablara” yani “fasıl,konu,maddelere” ayrılmıştır³.

Önsözden hemen sonra bölümlere geçilmeden önce, genel bir fihrist yer almaktadır. Bunun hemen altında birinci kitabın fihristi verildikten sonra kitabın içeriğine geçilmiştir. Bu her kitaba başlarken tekrarlanmıştır. Her bölümün sonunda yuvarlak bir madalyon içinde “kitabın burada tamamlamış olduğu” belirtmiştir.

Zahire-i Harzemşahî, ilk bölümü olan ve altı makale yetmiş yedi bölümden oluşan “Birinci Kitap”ta tıbbın ne olduğu, tarifi yapıldıktan sonra faydaları, kapsamı, içeriği hakkında bilgi verilmekte ve anatomiden bahsedilmektedir.

Dokuz makale ve yüz elli bir bölümden meydana gelmiş olan “İkinci Kitap” ise sağlıktan, hastalıktan bahsedildikten sonra hastalıkların genel patolojisi, tasnifi ve genel adlarını içermektedir.

Üçüncü Kitap: On dört makale ve iki yüz dört bölümden oluşmaktadır. İklimin, mevsimin, hava, su, gıda, her türlü içecekler, bilhassa şarabın tesirlerinden, uykudan, uyanıklıktan, hareketten, dinlenmeden, kokulardan, kan alma, ruhsal durumlardan çocuk sağlığından, yaşlıların, gezginlerin nelere dikkat etmeleri gerektiğinden bahseder.

Dördüncü Kitap: Dört makale ve yirmi beş bölümden oluşmaktadır. Teşhisin öneminden bahsetmektedir.

Beşinci Kitap: Altı makale ve seksen bölümden oluşur. Ateşli hastalıkların çeşitlerinden, belirtilerinden, tedavilerinden söz eder. İlk dört makale tamamıyla sıtmaya, beşinci makale çiçek hastalığına, altıncısı ise, hastalıkların tekrarı, korunma, diyet ve hastalıktan yeni kalkmış olanların tedavilerini anlatır.

Altıncı Kitap: Yirmi bir makale ve dört yüz otuz dört bölümden oluşmaktadır. Ruh hastalıkları, sara, tetanos, felç, ödem, gut, kadın hastalıkları, damla (nikris) romatizmal hastalıklardan bahsetmektedir.

Yedinci Kitap: Yedi makale ve elli beş bölümden ibarettir. Tümörlerden, kanser, yara, kırıklar, çıkıklar gibi konuları içermektedir. Herhangi bir organın rahatsızlığında, genel patolojik şartları ve dağlama usullerinin kullanılması hakkında on iki bölüm bulunmaktadır.

Sekizinci Kitap: Üç makale ve otuz yedi bölümden oluşur. Kişisel temizlikten bahseder.

Dokuzuncu Kitap: Beş makale kırk dört bölümden meydana gelmektedir. Hayvansal, bitkisel, madeni zehirlerden, hayvanların, yılanların, zehirli sürüngenlerin böceklerin sokmasından bahseder.

Zahire-i Harzemşahî’nin son bölümü olan Onuncu Kitap’ta ilaçlardan söz edilmektedir.

Yazar, eserin bu son bölümünde : “ Tanrının inayeti ⁴ ile Zahire-i Harzemşahî adlı kitabın sonu olan zehirler konusu burada bitmektedir. Fakat birincisi kitabın tamamlanmasındaki gecikme, ikincisi kitabın eksiklikleri, üçüncüsü bütün hekimlerin tedavi ettikleri hastalıklara yakalanarak kurban gittiklerini unutmamak lâzımdır⁵” diyerek kitabı sonlandırmaktadır.

Notlar